ખેતરની પોંકપાર્ટી અને દહેરાની કથા!*

સાલ હશે લગભગ ૧૯૮૮-૮૯ની. દર વરસે તાપીને સામે કાંઠે શીતલ ટૉકિઝની પાસે આવેલું શીતલ નગર એ પોંકનગરનું રૂપ ધારણ કરે. પુલના એ છેડેથી પસાર થનારના નાકમાં અદૃશ્ય રીતે પોંકની સુવાસ પ્રસરી જાય. ચાલુ વાહને નજર એ સુગંધનો પીછો પકડે. એ લઈ જાય આપણને સીધ્ધી પોંકનગરીમાં! ત્યાં રાખના ઢગલાવાળી ભઠ્ઠીઓ નજરે પડે. ભઠ્ઠીની આજુબાજુ મજૂરો કામ કરતા બેઠા હોય. તેઓ પૈકી કેટલાક ભભરોટમાં કણસલા સેકતા દેખાય. કેટલાક મજુરો એ કણસલાને સુતરાઉ કપડાની કોથળીમાં ઘાલી ઝપેટતા દેખાય. કેટલીક મજુરણ બહેનો એ પોંકને સૂપડામાં ખાલવીને ઝાટકતી હોય. ઝાટકવાથી રાખ કે બોરાવાળા દાણા અલગ થઈ જાય. બીજી તરફ કણસલા સાથે કાપી લાવેલી જુવારના છોડની થપ્પી હોય. ભઠ્ઠીનો માલિક પોંક વેચવા બેઠો હોય. પોંક લેવા આવનાર ઘરાકોની લાઈન લાગી હોય. માલિક સાથે ભાવતાલ અને પોંકની વકલ અંગે ચર્ચા ચાલતી હોય. માલિક એના ઘરાકોને ઊના ઊના પોંકનો ટેસ્ટ કરાવતો હોય. થોડીક ભઠ્ઠીઓનો પોંક ચાખ્યા પછી નક્કી થાય કે કઈ ભઠ્ઠી પરનો પોંક ખરીદવો. પોંક ખરીદ્યા પછી લાલ, કાળી, પીળી એટલે કે લાલ મરચાવાળી, લીંબુ- મરીવાળી અને મોળી સેવના પડીકા બંધાવવાના. કોઈકવાર સાંજના સમયે અમે કાંતિલાલ ખાંડવાળા જોડે પોંક ખરીદવા જતા. તેઓ એમના મુંબઈના સગાં માટે, પોંક ખરીદવાનો હોય ત્યારે અમને સાથે લઈને જતા. કાંતિભાઈની આંખો નબળી હતી. સૂર્યાસ્ત થયા પછી એમને ફરવામાં તકલીફ પડતી. કાંતિભાઈની આંખો ભલે નબળી હતી, પણ સ્વાદેન્દ્રિય તેજ હતી! ગજબના સ્વાદ પારખુ માણસ. ભાવતાલમાં પણ એમની વાણિયાગીરી (ચીકાસ) અચૂક ભાગ ભજવે. ભઠ્ઠીએ ભઠ્ઠીએ પોંકનો નમૂનો ચાખતાં ચાખતાં જ અમારા જેવાનું તો પેટ ભરાઈ જાય.

પરિવાર સાથે, પોંક પાર્ટી માણવાનો કાર્યક્રમ નક્કી કર્યો હોય ત્યારે સેવ ઉપરાંત ગરમ ગરમ પોંકવડા અને લસણની ચટણી, સાકરિયા દાણા તથા લસ્સીનો ટેસ્ટ પણ માણીએ.

પણ આ બધું તો શહેરમાં આવ્યા પછીના પોંકની વાત છે. અમે રહ્યા ગામડાના માણસો. બચપણમાં અમે જુવારના ખેતરે ભઠ્ઠી સળગાવીને પોંક પાડીને ખાતાં તથા ઘણીવાર કણસલાં કાપી લાવીને, સાંજે ઘરે આવીને ભભરોટમાં કણસલા સેકતા. અને કાથીના ખાટલાંની નીચે સૂપડું મૂકીને તેમાં પોંકના દાણા પડે એ રીતે ખાટલા પર બેસીને ગરમ ગરમ કણસલાને ઘસતા. તે જ રીતે વાંસના ટોપલાને ઊંધો વાળીને તેના પર સેકેલા કણસતા ઘસતા. અમુક અનુભવીઓ તો ડાયરેક્ટ હાથમાં જ ગરમ ગરમ કણસલું ચોળીને પોંક કાઢીને આરોગતા! આ બધાં દૃશ્યો અલોપ થઈ ગયાં છે કારણ કે, અમારા તરફ જુવાર અને મગફળીની ખેતી થતી બંધ થઈ ગઈ. કપાસ પણ બંધ થઈ ગયો. નહેરના પાણી મળતા થવાથી બંને સિઝનમાં ડાંગરની વિવિધ જાતો ઉગાડવાના પ્રયોગો થયા. પછી ઘઉં પણ થવા લાગ્યા. ઘઉંનું ઉત્પાદન બરાબર જામ્યું નહી. એટલામાં શેરડી ચાલુ થઈ ગઈ. સર્વત્ર લીલીછમ શેરડીના ઉપવનો રચાવાં લાગ્યાં. પરિણામે જુવાર, કપાસ, મગફળી, ડાંગર અને વાલ તુવેર સાથેના અમારા સ્મરણો ભુતકાળમાં દટાઈ ગયાં.

ઈચ્છાપોરથી આવતા શાંતુભાઈ- એસ.વી. જોડે કામ કરતાં કરતાં હું ગામડાંના એ જુના દિવસો યાદ કરતો રહેતો. એવામાં તેમણે એક દિવસ પ્રસ્તાવ મૂક્યો કે મેં મારા ખેતરમાં જુવાર કરી છે. આપણે કેટલાક મિત્રો મળીને અમારા ખેતરે એ દેસી જુવારની પોંક પાર્ટીનું આયોજન કરીએ. ખેતરે જઈને ઢેફાંવાળી જમીન પર બેસીને ખાવાનો એક વિશિષ્ટ આનંદ છે! એ તો જે જાણે તે જ જાણે! મારું હૈયું તો આનંદથી નાચવા લાગ્યું. શાંતુભાઈનું દિલ બહુ મોટું એટલે એમણે સૌને સપરિવાર પધારવાનું આમંત્રણ આપ્યું. બાળકો વળી એ આનંદ ક્યાં લેવા જવાના? એમને તો આપણી સાથે લેવાનાં જ હોય!

નક્કી કરેલા દિવસે પહેલાં અમે શાંતુભાઈના ઘરે ભેગા મળ્યા અને પછી એમના ખેતરે ગયા. મારી પાસે TVS 50 મોપેડ હતું. અમે બે અને અમારાં બે સંતાનો એ મોપેડ પર બેસીને ઈચ્છાપોર પહોંચ્યા. શાંતુભાઈના ઘરે પહોંચીએ તે પહેલાં જમણી તરફ એક દહેરું દેખાય. આવતાં- જતાં દરેકની દૃષ્ટિ એ દહેરા પર પડે. મેં તો નિશાની તરીકે યાદ રાખ્યું હતું કે એ દહેરું આવે ત્યારપછીની ગલીમાં વળીએ એટલે સીધ્ધા શાંતુભાઈના વાડા બારણે પહોંચી જવાય. ઘરથી ખેતર જવાની વ્યવસ્થા અને પસંદગીની જુવાર પરથી કણસલા કાપીને તેનો પોંક પાડવાની તથા બાવળના કાંટા સળગાવીને ભઠ્ઠીનો ભભરોટ પેદા કરવાની તમામ વ્યવસ્થા તેમણે કરી હતી. આમ પણ, એસ.વી નું કામ બધું ફટાફટ અને સચોટ તથા સંપૂર્ણ જ હોય. એમાં ભાગ્યે જ કોઈ ખામી રહે. ઝીણી ઝીણી બાબતો આપણને યાદ આવે તે પહેલાં તો એમણે એનો અમલ કરી દીધો હોય.

અમે કોણ કોણ હતા? બધાં નામો તો ચોક્કસપણે યાદ નથી પણ સતીષભાઈ શાહ, ડી.ડી જોશી, કિશોરચંદ્ર ડી દેસાઈ, આનંદોવાળા જગદીશભાઈ દેસાઈ, પ્રવીણસિંહ પરમાર સપરિવાર ભેગાં થયાં હતાં. શરૂઆતમાં જુવારના ખેતરના ચાસે ચાસે ફરવાનો આનંદ માણ્યો. બાળકોને તો મજા પડી જ, સાથે અમને પણ જુના દિવસો યાદ આવ્યા. પોંકની પ્રક્રિયા ખેતરના ખૂણે બેસીને નિહાળી. દેસી કુમળી કુમળી જુવારના લીલા લીલા દાણાનો પોંક અમે ખાધો. તદુપરાંત શાંતુભાઈએ સુરતથી આંધળી વાનીના પોંક, સેવ, ચટણી અને પોંકવડાની તથા મઠ્ઠાની પણ વ્યવસ્થા કરી હતી. બંને જાતનો પોંક અમે ખાધો. પોંકની મિજબાની માણતાં માણતાં સૂર્ય પશ્ચિમ આકાશમાં ક્યારે ઢળી ગયો તે ખબર જ ના પડી. જેમ જેમ અજવાળું સંકેલાતું ગયું તેમ તેમ ઠંડીનું જોર વધવા લાગ્યું! અંધારું અને ઠંડી બંને એકી સાથે ઘટ્ટ થતાં ગયાં. આવતાં તો આવી ગયાં, પણ હવે ઘરે જવાશે શી રીતે, તેની ચિંતા થઈ. ખેતરેથી શાતુભાઈના ઘરે આવી ગયાં. નવો અને તાજો જ અનુભવ ચિત્તમાંથી ખસતો નહોતો. વરસો જશે પછી પણ એ મહેફિલ તો યાદ રહેશે.

મારી દીકરી તે વખતે ઘણી નાની એટલે તે મોપેડમાં આગળ ઊભી રહે. શાંતુભાઈએ વિચારી લીધું કે ચાલુ વાહને એને ઘણી ઠંડી લાગશે. એના નાના દીકરાનું જાકીટ લાવીને એમણે મારી દીકરીને પહેરાવી દીધું.

પણ મેં ગામમાં પ્રવેશ કરતાં પાદરે ઊભેલા દહેરાનો ઉલ્લેખ કર્યો હતો તેની વાત પોંક ખાતાં ખાતાં નીકળી અને શાંતુભાઈએ તેની જે વિગત આપી તે રસપ્રદ હોવાથી લખ્યા વિના રહેવાતું નથી.

‘શાંતિલાલ! તમારા ગામના પાદરે ઊભેલા એ દહેરાનો કોઈ ઇતિહાસ હશે, નહીં? કોઈ ચમત્કારિક ઘટના કે એવું કંઈક.‘

પોંકવડું મોઢાંમાં મૂકતાં મૂકતાં જગદીશ દેસાઈએ સવાલ કર્યો.

શાંતુભાઈ બહુ સ્ટ્રેટ ફોર્વર્ડ માણસ. ગોળ ગોળ અને ગળ્યું ચોપડીને વાત કરવાનું એમના સ્વભાવમાં નહીં. જેવું હૈયે તેવું જ હોઠે!

‘અરે હાનો ઇતિયાસ અને હાનો ચમત્કાર!‘ શાંતુભાઈ બોલ્યા.

‘તો પછી એ દહેરું બન્યું કઈ રીતે, કોણે એને બનાવ્યું?‘

‘વાત એમ છે કે આ દહેરા બનાવવા પાછળ કોઈ ચમત્કારિક ઘટના કે કોઈ વિશિષ્ટ હેતુ કે ધાર્મિક ભાવના કે એવું બધું કંઈ છે જ નહીં! બનેલું એવું કે…‘ શાંતુભાઈએ વાત માંડી એટલે બધાંના કાન એ તરફ મંડાયા. (હમણાં જ મને ડી.ડી જોશીએ યાદ કરાવ્યું કે ‘છે અને નથી‘ એ બે શબ્દો એસ.વી પટેલ એકીસાથે બોલે! ગામડામાં આ બહુ કોમન છે)

‘વરસો પહેલાં, એકવાર અમારા ગામમાં વાંદરાની એક ટોળી આવી પહોંચી. તે ખેતરના પાકને નુકસાન કરે અને ઘરનાં નળિયા ઉખેડી નાંખે. એટલે ગામના જુવાનિયાઓ કૂતરાનો સાથ લઈને વાંદરા સાથે જંગ ખેલ્યા. તેમાં એક વાંદરો મરી ગયો. બીજા વાંદરા ભાગી ગયા. પણ મરેલા વાંદરાને જોઈને ગામના માણસોને વિચાર આવ્યો કે આ બહુ ખોટું થયું. વાંદરો પણ શરીરે તો માણસ જેવો જ. વળી એ હનુમાનનું સ્વરૂપ ગણાય. એટલે એની લાશને રખડવા ન દેવાય. ગામના લોકોએ એ જગ્યા પર એનો અગ્નિસંસ્કાર કર્યો.‘

‘એ સારું કર્યું.‘

‘પછી થોડાંક વરસ પછી ગામલોકોને થયું કે એ જગ્યા પર દહેરું બનાવવું જોઈએ. એટલે આ દહેરું બન્યું! વાત આટલી જ છે.‘

.. પણ આજે આટલાં વરસો પછી, 2022 ની આ દિવાળી પર એક સાંજે એમના ઘરે જવાનું થયું ત્યારે દહેરાનું નવસંસ્કરણ થઈને તે મંદિર સ્વરૂપે ઊભેલું જણાયું. આ છે સામાન્ય જણાતી ઘટનાની ઉત્ક્રાંતિ!

પ્ર. મિ.

23/01/2023