(૧) ચારધામયાત્રાનું હિંદુસમાજ માટે ભારે મહત્ત્વ રહ્યું છે. આ ચારધામ એટલે ભારતના ચાર ખૂણે આવેલા અતિ મહત્વના ધાર્મિક-ઐતિહાસિક શહેરો દ્વારિકા, રામેશ્વરમ્, જગન્નાથપુરી ને કાશી- એમ સામાન્યપણે માનવામાં આવે છે. પરંતુ, પ્રવાસ આયોજકો જે ચારધામની વાત કરે છે તેમાં તો ઉત્તરાખંડમાં આવેલા જમનોત્રી, ગંગોત્રી, બદરીનાથ અને કેદારનાથજીનો જ સમાવેશ થાય છે. એમાં સંપૂર્ણ ભારતના દર્શન કરવાની ઝંખના અતૃપ્ત રહી જાય છે. છતાં, અપેક્ષિત ચારધામોમાં જેનો સમાવેશ નથી થતો એવી ‘હિમાલયયાત્રા‘ એમના પ્રવાસમાં થાય છે એ હકીકતનું મૂલ્ય કંઈ જેવું તેવું નથી. દ્વારકા-રામેશ્વર-પુરી-કાશી તો ઉંમરના કોઈપણ પડાવ પર હોઈએ તો પણ જઈ શકાય છે, પણ હિમાલય જવાનું કામ મોટી ઉંમરે ટફ તો ખરું જ. મોટી ઉંમરે પગની શક્તિ ઘટી હોય, ફેફસાં પણ નબળાં પડવા આવ્યા હોય તે વખતે પર્વત પરની પાતળી હવામાં શ્વાસ લેવાનું મુશ્કેલ બનતું જાય. ડાયાબિટિસ થયો હોય તો પડવા આખડવાના પ્રસંગોથી બચવું પડે.એટલે જો તક મળતી હોય તો વૃદ્ધ થવાની રાહ જોયા વગર હિમાલય પર આવેલાં ચારધામોની યાત્રા અવશ્ય કરવી જોઈ એમ મનમાં થયા કરતું હતું.
અમારી બેંકમાંથી એન.જી પટેલ અને આનંદો એપાર્ટમેન્ટના સ્ટાફમિત્રો યાત્રા કરી આવ્યા હતા. ત્યાં શું જોવા જેવું છે તે જાણવાનો કે પૂછવાનો સવાલ જ મારા માટે નહોતો. હિમાલયના દર્શન કરવાં અને તેના કોઈ ગિરિશૃંગ પર ચડીને હિમાલયનો સ્પર્શ પામવો એ સાક્ષાત ભગવાનને પામવા જેવો ધન્ય અવસર હું માનતો આવ્યો છું. બચપણથી ગીતાના દસમા અધ્યાયમાં ભગવાને કહેલી વાત મનમાં કોતરાઈ ગયેલી હતી. ‘સ્થાવરાણામ્ હિમાલય- સ્થાવરોમાં હિમાલય હું છું‘એમ ભગવાને સ્વમુખે કહ્યું છે. તે ઉપરાંત હિમાલય વિશેની કવિતાઓઅને કાકાસાહેબ કાલેલકરના ‘હિમાલય પ્રવાસ‘ પુસ્તકના ગદ્યખંડો જે વાંચ્યા હતા તેણે પણ ઉત્સુકતા વધારી દીધી હતી. ગીતાના પુસ્તકના શરૂઆતના ભાગે દેવ દેવીઓની સ્તુતિ અને સ્તોત્રો ફોટા સહિત આપેલાં હતા તે પણ હું નાનપણથી જોતો આવ્યો હતો. તેમાં ગંગાજી અને જમનાજીની સ્તુતિ ઉપરાંત બદરીનાથ ભગવાનની ‘પવનમંદ સુગંધ શીતલ હેમમંદિર શોભિતમ્‘ સ્તુતિ પણ મને આકર્ષી રહી હતી. વર્ષોથી આ બધો એકઠો થયેલો મસાલો એકવાર જોર કરી ઊઠ્યો અને બુદ્ધિ પર દબાણ આવવાનું શરૂ થઈ ગયું. પચાસની ઉંમર તો થવા આવી. હમણાં જો હિમાલય પર ન ગયા તો પછી જિંદગીમાં ક્યારેય નહીં જવાય!
હિમાલય પરનાં સ્થળો જોવાની તાલાવેલી જોર પકડતી જતી હતી, પણ કઈ ટ્રાવેલમાં જવું તેની મૂંઝવણ હતી. મારા મિત્ર સતીશભાઈ શાહે જણાવ્યું કે આવા લાંબા પ્રવાસો કરવા હોય તો આયોજકો સારા હોવા જોઈએ. અને એવા સારા આયોજકો પૈકી ‘નૂતન ટ્રાવેલ્સ‘ વાળા રમણભાઈ શાહનું નામ ખૂબ આદરપૂર્વક લેવાય છે. તેઓ દર વર્ષે મે- જૂન દરમિયાન બે પ્રવાસો ચારધામ યાત્રાના ગોઠવે જ છે. તે ઉપરાંત દિવાળી પછી બે પ્રવાસ દક્ષિણના તીર્થધામો માટે ઉપાડે છે. એમની ટૂરમાં પીધેલ લોકો આવતા નથી એટલે પણ એમના પ્રવાસમાં જવાનું લોકોને ગમે. હવે નૂતન ટ્રાવેલ્સની ઓફિસ ક્યાં શોધવી? સતીશભાઈ મને રમણભાઈ શાહના ઘરે શાહપોરમાં લઈ ગયા. તેમને કંઈક અસ્વસ્થતા જેવી લાગી હશે એટલે નીચે જ પથારી કરીને સૂતા હતા. તેમના ઘરમાં મારી જ ઉંમરના એક બહેન હતાં અને તેઓ ખૂબ કાળજીથી તેમની સેવા કરતાં જણાયાં. કદાચ તેમના દીકરી હશે એવું અનુમાન કર્યું. પણ જાણવા મળ્યું કે એ એમના બીજીવારના પત્ની હતાં. ઉંમરમાં ખાસ્સો ફરક વર્તાયો એટલે દીકરી હોવાનું મેં ધારી લીધું. હશે, એમની અંગત બાબત છે. મેં અમારા ચાર જણાની આવવાની ઈચ્છા દર્શાવી. અમે બે અને અમારાં બાળકો બે! એમણે પ્રવાસના કાર્યક્રમ વિશેની માહિતી આપતા પેમ્ફલેટ્સ મને આપ્યાં. પ્રવાસ માટેના નામો લખવાનું અને ટિકિટના પૈસા ભેગા કરવાનું કામ ભાગળના શાકભાજી માર્કેટ પાસે આવેલી ‘બેસ્ટ બેકરી‘ના શિરીષભાઈ પટેલને સોંપ્યું હતું.
બેસ્ટ બેકરીવાળા શિરિષભાઈ પટેલે મને ચારધામયાત્રા વિશે એમના પિતાજીએ લખેલી બે ચોપડીઓ આપી. તેઓ સ્વભાવે મિલનસાર અને ઉત્સાહી તથા વાતોડિયા હતા. તેમના પિતાજીએ કરેલું પ્રવાસવર્ણન પણ રોચક હતું. જે સ્થળે જવાનું હોય ત્યાંની ભૂગોળ, આબોહવા તથા તેનું ઐતિહાસિક મહત્ત્વ પહેલેથી જાણી રાખ્યું હોય તો ફરવા જવાની મજા આવે. ચોપડીમાંનું વર્ણન એટલું સરસ હતું કે વાંચતાં વાંચતાં જાણે આપણે હિમાલય યાત્રા કરી રહ્યા હોઈએ એવો અનુભવ થાય. એ ચોપડી બે ત્રણવાર વાંચી ગયો અને તે સાથે જ રમણભાઈ શાહ જોડે આત્મીયતા અને આદરભાવની લાગણી થવા લાગી કારણ કે એમાં રમણભાઈના ઉમદા વ્યક્તિત્વ પર સારો એવો પ્રકાશ પાડવામાં આવ્યો હતો.
પ્રવાસની તારીખ તો હજી દૂર હતી. ઉત્તરાખંડના તીર્થધામોમાં જવાનો રસ્તો મે મહીનામાં ખૂલે. શરૂઆતમાં રસ્તામાં બરફ વધારે હોય. બરફ પીગળવાની શરૂઆત થઈ હોય એટલે ઠંડી પણ વધારે હોય. પહેલો પ્રવાસ મે મહિનામાં ઉપડે, મે બુકિંગ કરાવ્યું હતું બીજી વખતના પ્રવાસ માટેનું. એ પ્રવાસ લગભગ ચોથી જૂને ઉપડવાનો હતો. ૧૯૯૮ની સાલનો જુન મહીનો. બંને બાળકો કોલેજના બીજા ત્રીજા વરસમાં અભ્યાસ કરતા હતા. મારે વાનપ્રસ્થાશ્રમમાં પ્રવેશવાને હજી એક વરસની વાર હતી.
બાળકોએ થોડોક છણકો કર્યો. અમારી આ ઉંમરમાં અમને મોજશોખના સ્થળે ફરવા લઈ જવાને બદલે ધાર્મિક જાત્રા શા માટે!? ત્યાં ડુંગરામાં કે જંગલોમાં વળી શું ફરવાનું? શું જોવાનું? મેં એમને સમજાવ્યું કે ફરવાનું અને જોવાનું તો જે મળે તે, પણ મુખ્ય વાત હિમાલય પર પગ મૂકવાની છે, ત્યાંની ધરતીનો સ્પર્શ પામવાની છે. તમને ગમે કે ન ગમે તોયે મારા માન ખાતર આ છેલ્લીવાર અમારી સાથે તમારે આવવાનું છે. હવે પછીના કોઈપણ પ્રવાસો તમે તમારા ગૃપોમાં અને અમે અમારાં ગૃપોમાં કરીશું, પણ આ પ્રવાસ વિશિષ્ટ છે એટલે મારી આગ્રહભરી વિનંતી છે કે તમે બંને જણા અમારી સાથે રહો. બની શકે કે આ પ્રવાસમાં તમને કદાચ, અમારા કરતાં પણ વધારે રસ પડે.
એમની ચીડ વાજબી હતી. વીસ બાવીસ દિવસ ડોસાં ડગરાં સાથે કેમ વીતાવવા? પોતાની ઉંમરના કોઈ જ ન હોય તો તેઓ ગુંગળાઈ મરે. સરખે સરખાંની કંપની હોય તો જ મજા આવે. પ્રવાસ વિકટ લાગતો હતો. વતનથી ખૂબ ખૂબ દૂર, સાવ અજાણી જગ્યા. ડાકુ લુંટારાનો પણ ભય રહે. મોસમના ઠેકાણા નહીં, માંદા પડાય કે કોઈને કંઈ થઈ જાય તો અમારો પરિવાર અમારી સાથે હોય તો અમારી અંતિમ ક્રિયા કરનારા તો કોઈ સાથે હોવાં જોઈએને?! આવી અમંગળ કલ્પના ન કરવી જોઈએ એ વાત સાચી, પણ એ ગિરિકંદરા,એ ભેખડ અને ઊંડી ખીણો અને ત્યાં સર્જાતા ભયંકર અકસ્માતો વિશે ગંભીરતાથી વાંચ્યું હતું અને અમે મન મનાવ્યું હતું કે હિમાલયની યાત્રા ભેગી જીવનયાત્રા પણ સમાપ્ત થઈ જતી હોય તો એમાં અફસોસ કરવાનું કોઈ કારણ નથી. આપણું એવું સદભાગ્ય ક્યાંથી કે આપણે દેવભૂમિમાં જઈને દેહ છોડીએ?
ચાલો, ત્યારે! પૈસા ભરીને બુકિંગ તો કરાવી દીધું. તારીખ પણ નક્કી થઈ ગઈ. રમણભાઈની પહેલી ટૂર રેલવેના રિઝર્વ્ડ ડબ્બામાં જાત્રાળુઓને લઈને રવાના પણ થઈ ગઈ. તે લોકો આવે પછી અમારો વારો. ત્યાં સુધીમાં અમે જાત્રા માટેની તૈયારીઓ કરી લઈએ.
અમારી ઉત્તરાખંડ- ચારધામની જાત્રા
(૨)
હિમાલયની આ યાત્રા માટે હું ઘણો જ ગંભીર હતો. આ એક એવી જાત્રા હતી જેનું એક અદમ્ય આકર્ષણ રહેતું આવ્યું હતું અને આ જ એવી જાત્રા છે જે ઘણી અગવડદાયી અને જોખમી છે. મને પોતાને ઠંડા પવનની એલર્જી છે. સવારે દોડવા જાઉં તો શિયાળામાં ઠંડો પવન લાગવાથી મારા શરીરે શીળવા ફૂટી નીકળે. શરીર લાલ થઈ જાય. ગરમાટો લાગવા માંડે અને ચામડી કરડવા લાગે. ચોમાસામાં રેઈનકોટ વગર બહાર નીકળ્યો હોઉં અને ઘરે રિટર્ન થતી વખતે વરસાદ ટપકી પડે અને વરસતા વરસાદમાં સાઈકલ કે સ્કૂટર ચલાવું તો પણ શીળવા ફૂટી નીકળે. મેં વાંચ્યું હતું કે હિમાલય પર તો ખૂબ ઠંડી હોય. હિમ શિખરો પરથી કાતિલ ઠંડા પવનો સૂસવાટાભેર આવતા હશે ત્યારે મારી શી સ્થિતિ થશે? કદાચ, આ જાત્રા મારે માટે આખરી જાત્રા પણ નીવડે!
બીજી તરફ, મારી પત્નીને બે ત્રણ વરસ પહેલાં જ અકસ્માત થવાથી ઘુંટણમાં ફ્રેકચર થયા હતાં. ઘુંટણમાં દર્દ રહેતું હતું અને ચાલવાથી પગે સોજા આવી જતા હતા. એને હાર્ટનો અને શ્વાસ લેવાનો પ્રોબ્લેમ પણ હતો. અધૂરામાં પૂરું, વર્ટી ગો- ચક્કર આવવાની સમસ્યા પણ હતી. નોકરી દરમિયાન, હોસ્પીટલના વોર્ડમાં સતત ચાલતા રહેવાને કારણે ઘુંટણના દર્દની સમસ્યા તો રોજની હતી. ડુંગરા પર ચડતી ઉતરતી વખતે શું થશે તેની ધાસ્તી તો રહેતી જ હતી તે સાથે ટટ્ટુ પર બેસતી વખતે પડી જવાય અથવા ટટ્ટુ પર બેઠા પછી બાજુની ઊંડી ખીણમાં નજર કરતાંની સાથે જ જો ચક્કર આવી જાય તો એનું શું થાય, તેની ચિંતા હતી. ઊંડી ખીણમાં માણસ ક્યાં જઈને પડ્યો તે શોધવાનું યે મુશ્કેલ અને માની લો કે તેનું શરીર નજરે પડે તોયે તેની પાસે પહોંચવાનું કે તેને ઉપર લાવવાનું કોઈ સાધન કે વ્યવસ્થા નહીં. મતલબ કે માણસ એકવાર ખીણમાં ગયો તે ગયો જ! એટલે હિમાલયની આ જાત્રા અમારે માટે જીવ સટોસટની જાત્રા હતી, એ હકીકત કોઈને સમજાય કે ન સમજાય, પણ અમને એની દારુણતાનો પૂરતો ખ્યાલ હતો. એ રીતે જોવા જઈએ તો આ પ્રવાસ અમારે માટે સાહસ જ હતો. ભલે અમે એરેન્જ ટૂરમાં જતા હોઈએ. ભલે મારી સાથે આખા ડબ્બાના પેસેન્જરોનો સાથ હતો, પણ સંકટ આવે ત્યારે એ તમામ લોકો નિ:સહાય હતા. અમારે અમારા આત્મબળ અને ઈશ્વર પ્રત્યેની શ્રદ્ધા પર જ આધાર રાખવાનો હતો. મનોમન ભગવાનને પ્રાર્થના કરતા હતા કે તારા પરની શ્રદ્ધા એ જ અમારી તાકાત છે. એ જ એક માત્ર આશા છે. જીવતા રાખીને બધે સલામત રીતે ફેરવી લાવે તે પણ તારી જ કૃપા અને દેવભૂમિની ખીણમાં સમાવી લે તો એ પણ તારી જ કૃપા!
દેવભૂમિના આ પ્રવાસ દરમિયાન અમને ત્રણેત્રણ ઋતુનો અનુભવ થશે એમ કહેવામાં આવ્યું હતું. એટલે ચારે જણાના રેઈનકોટ ખરીદી લીધા. આમ પણ હવે ચોમાસું તો આવવાની તૈયારીમાં જ હતું. રેઈનકોટ અમને વરસાદ અને ઠંડા પવનથી- એમ બંને પરિબળો સામે રક્ષણ આપવાના હતા. એટલે સારી ક્વૉલિટીના ખરીદ્યા. અમારી પાસે ગરમ વસ્ત્રો હતાં નહીં. પહેરવા સ્વેટર કે ઓઢવા માટે ધાબળા- બન્નુસ પણ હતા નહી. કોઈની પાસે માંગીને લઈ જવાનું અમને ફાવતું નથી. સૂરતના બજારમાં લેવા જઈએ તો મોંઘા પડે અને આમ પણ હરિદ્વાર- ઋષિકેશમાં ખરીદી માટે હોલ્ટ મળવાનો જ હોય તો ત્યાં વેરાયટી પણ ઘણી મળે અને કિફાયત ભાવે સારી વસ્તુ મળી રહેશે એમ જાણવા મળ્યું.
મતલબ કે, પૈસા જ જોઈએ. પૈસા હોય તો બધી સગવડ મળી રહે. અમે હંમેશાં પૈસાની કટોકટી વચ્ચે જ જીવ્યા છીએ. પ્રવાસે જવા માટે અમારી બેંક તરફથી ‘ટુ ન્ડ ફ્રો‘ ચોવીસ સો કિલો મીટરનું ગાડીના ફર્સ્ટ ક્લાસના જેટલું ભાડું ‘લીવ ફેર કન્સેશન‘ તરીકે મળે. ટુર આયોજક એનું સર્ટિફિકેટ આપી દે એટલે એની બહુ માથાઝીંક નહીં. પ્રવાસ બુકિંગની ટિકિટ રજુ કરીએ એટલે બેંક ‘એડવાન્સ અગેઈન્સ્ટ એલ.એફ.સી‘ની રકમ ખાતામાં જમા આપી દે. એક મહીનાની હકરજાનું લીવ એન્કેશમેન્ટ કરાવી લઈએ. બંને જણાનો ચાલુ મહીનાનો પગાર સાથે રાખીએ ઉપરાંત, ચાપુ ચપટી બચત થઈ હોય તે ઈમર્જન્સીમાં સાથે રાખીએ જેથી મુંઝાવું ન પડે અને કોઈની પાસે હાથ લંબાવવો ન પડે. પ્રવાસમાંથી ઘરે આવીએ ત્યારે ખિસ્સાં ખાલી થઈ ગયાં હોય અને પગારની તારીખ હજી દૂર હોય તો તકલીફ પડે. આ બધું વિચારવાની અને તેને મેનેજ કરવાની જવાબદારીઓ દરેકને ત્યાં તેમની પત્ની જ કરતી હોય છે. મારે પણ એ બાબતમાં નિરાંત હતી. બીજી વાત, કે ત્રણેક અઠવાડિયાના આવા પ્રવાસ દરમિયાન કોઈ ને કોઈ માંદું પડે, પ્રતિકૂળ હવામાન ને ખોરાક વગેરે બદલાવાથી ગમે ત્યારે કોઈને ગમે તે તકલીફ આવી પડે. મારી પત્ની નર્સ હોવાથી આવી બાબતોની ખૂબ કાળજી રાખતી આવી છે. પોતાના પૂરતી કે અમારા પરિવાર પૂરતી જ નહીં, પણ તમામ મુસાફરોના સ્વાસ્થ્યની જવાબદારી જાણે એના શિરે હોય એટલી કાળજી તે રાખતી આવી છે. એ તમામ દવા સિવિલમાંથી નહીં, પણ ખાનગી મેડિકલ સ્ટોરમાંથી પોતાના પૈસાથી એ ખરીદતી હોય છે. જશુબેન મિસ્ત્રી એટલે જાણે હરતી ફરતી પુણ્યની દુકાન! કોઈકે મને કપૂરની ગોટી સાથે રાખવાની સલાહ આપી. ઉપર હવા પાતળી હોવાથી પૂરતો પ્રાણવાયુ ન મળે. જીવ ગભરાય, તે વખતે આ કપુરની ગોળીથી ઘણી રાહત રહે. જેમને જેવા અનુભવો થયા હોય તે મુજબ તેઓ આપણને ચેતવે. એક ભાઈએ એવી પણ સલાહ આપી કે અજાણી વનસ્પતિનો સ્પર્શ કરવો નહીં, કેટલીકવાર તે શરીરમાં ખંજવાળ ઊભી કરે છે. શરીરનો કોઈ ભાગ ખુલ્લો નહીં રાખવાનો. કસ્તુરી ખરીદવાની લ્હાયમાં પડવાનું નહીં, એમાં મોટેભાગે છેતરપિંડી વધારે ચાલતી હોય છે. ખરીદવા કરતા નજરો ભરીને બધું જોઈ લેવાનો અભિગમ રાખવો.
વાત સાચી છે. મારી સાત પેઢી તો શું, પણ સાતસો પેઢીમાં પણ કોઈએ હિમાલય પર પગ મૂક્યો ન હોય અને અમે પણ જિંદગીમાં બીજીવાર અહીં આવીએ એની શક્યતાય સાવ ધૂંધળી જ. બિલકુલ અશક્ય વાત. વસ્તુ તો આપણને ગમે ત્યાં ગમે તેટલી મળી રહેશે, પણ એ કુદરતી દૃશ્યો, એ હવામાન, એ વાતાવરણ, એ પવિત્રતા અને એ સમયખંડને અમારે અમારા શ્વાસમાં ભરી લેવાનો છે. એ અમને ફરીથી ક્યાંયે નથી મળવાનો. તેથી એને અમારા હેયે નોંધી રાખવાના છે. જો જીવતા રહીશું તો એ સ્મૃતિ અમારા ઘડપણની મોટી મૂડી બની રહેવાની છે. એટલે ખુલ્લી આંખે અને ખુલ્લા દિમાગે મારે હિમાલયની જમીન પર અને હવામાં વિચરવાનું છે એમ અમે મનોમન નક્કી કરી લીધું.
અમારી ઉત્તરાખંડ- ચારધામની જાત્રા
(૩)
પ્રવાસ માટે ટ્રેનનો સમય સવારનો છે. સામાન સાથે સવારમાં પહોંચવાનું અઘરું થઈ પડે. રમણભાઈએ સૂચના આપી કે આપણી બોગી યાર્ડમાં પડેલી હશે. અને આપણો સ્ટાફ પણ ત્યાં હાજર હશે. મારું નામ આપશો એટલે એ લોકો તમને તમારો સામાન બોગીમાં મૂકવામાં મદદ કરશે. સવારે એ જ બોગી અમદાવાદ તરફ જતી ટ્રેન સાથે સૌથી પાછળના ભાગે જોડાઈ જશે. એ મુજબ પહેલા નંબરના પ્લેટફોર્મ પર તમારે આવીને ઊભા રહી જવાનું. તમને ફાળવેલી સીટ પર તમારું નામ ચોક વડે લખેલું હશે ત્યાં તમારે બેસી જવાનું રહેશે. અમે એ સૂચનાનું પાલન કરીને સામાન મૂકી આવ્યા.
અમારી જોડે ડબ્બામાં કોણ કોણ હશે? એ લોકો કેવા હશે?.. સાવ ફેંકી દેવા જેવો સવાલ! બોર્ડની પરીક્ષા આપવા જતી વખતે પણ એવા જ સવાલો મનમાં થતા હતા. કઈ સ્કૂલના કયા ઓરડામાં આપણો બેઠક નંબર આવશે, આજુબાજુ કોણ હશે, કોઈ પજવે કે હેરાનગતિ કરે એવું તો નહીં હોય ને! આપણા જવાબો લખવામાં ખલેલ પહોંચાડે તેવા કોઈ ન આવે તો સારું!… આવા વિચારો દરેકને આવતા હશે, મને પણ આવતા. આ પ્રવાસમાં પણ એ જ મનોસ્થિતિ ફરી એક વખત ઊભી થઈ.
બીજા દિવસની સવારે, ‘જિસકા હમેં, થા ઈન્તજાર, વો ઘડી આ ગઈ!‘ બધાં જ યાત્રિકો અમારા કરતાં પહેલાં આવીને બેસી ગયા હતા. ગાડી ઉપડવાનો સમય થઈ ગયો હતો. અમારી જ રાહ જોવાતી હતી. ડબ્બો ગાડીના પાછળના ભાગે જોડાવાને બદલે સૌથી આગળના ભાગે જોડાયો હતો એટલે અમને અમારા રિઝર્વ્ડ ડબ્બા સુધી આવતાં તકલીફ પડી. ઉત્સાહ ભરેલા અજાણ્યા લોકો વચ્ચે થઈને અમે અમારી સીટ સુધી પહોંચ્યા. બધા એકમેકનો પરિચય પામવા ઉત્સુક હતા. હાલ પૂરતું તો અમારા કમ્પાર્ટમેન્ટમાં જેઓ બેઠા હતા તેમના મુખારવિંદ અમે નિહાળી રહ્યા અને નજરો એક થાય તો કંઈક બોલીને આછેરો પરિચય પામવા હોઠ આતુર હતા. અમારી સામે એક કર્મકાંડી બ્રાહ્મણ પરિવાર હતો. પતિ પત્ની અને એમની કોલેજિયન દીકરી. એક મહારાષ્ટ્રીયન વૃદ્ધા મધુ દલાલ અમારા ડબ્બામાં હતી. એનો દીકરો સવારે એને મૂકી ગયો હતો. મહારાજનું નામ હતું જયેશ મહારાજ. દીકરીનું નામ હતું દર્શિતા. આ ગાડીમાં અમારે વડોદરા સુધી જ જવાનું હતું. ત્યાંથી ઉતર્યા પછી ગાડી બદલવાની હતી. ડબ્બામાં અમને સવારની ચા મળી ગઈ! ટેસ્ટ બિલકુલ સાનુકૂળ હતો, નહિતર ટેસ્ટ માટે એવું છે કે જેટલાં મોઢાં એટલા સ્વાદ! જે સ્વાદને અમુક લોકો વખાણે તેને બીજાં લોકો વખોડતા પણ હોય. અજબ જેવી વાત હતી કે રમણભાઈની ચા સૌને ફાવી ગઈ. કોઈએ કંઈ વાંધાવચકા ન કાઢ્યા. વડોદરા આવ્યું અને અમારો ડબ્બો ગાડીથી છૂટો પાડી દેવાયો. એક એન્જિન આવ્યું અને ડબ્બાને યાર્ડમાં ખેંચી ગયું. સામાન તો અમારે ઉતારવાનો હતો નહીં, અમે ઉતરી પડ્યા. રસોઈ માટેની ટીમ કામે લાગી. એ લોકો ટેવાઈ ગયેલા હતા. મેનુ તો તૈયાર જ હતું. સાધનો બહાર કાઢીને ફટાફટ રસોઈ બનાવવા લાગ્યા. યાર્ડમાં રસોઈ મઘમઘી રહી હતી. પૂરી, શાક, દાળ-ભાત, કચુંબર, પાપડ બધું બરાબર ટેસ્ટી હતું, પણ યાત્રાનો આરંભ શુકનવંતી લાપસીથી થતો હતો. સૌએ ધરાઈને મનભાવતું ભોજન કર્યું. અમારા કંપાર્ટમેન્ટમાં બે સીટ ખાલી હતી. ચીખલીથી આવેલું એક યંગ કપલ અમારી સાથે જોડાઈ ગયું. ભાઈ ડોક્ટર હતા. એમનું નામ હતુ; ડૉ. દિલીપ મોદી. એમની પત્નીને તેઓ ‘ચકુ ચકુ‘ કહીને બોલાવતા હતા એટલી ખબર પડી. સૂરતના એક ડૉ. દિલીપ મોદી તો મારા કવિમિત્ર પણ હતા. સિમિલર નામ! પ્રવાસમાં કોઈ ડોક્ટર પણ સાથે હોય તો એક જાતની નિરાંત રહે, પણ દિલીપભાઈએ સ્પષ્ટતા કરી કે અહીં હું ડોક્ટર તરીકે નહીં પણ યાત્રાળુ તરીકે આવ્યો છું! મને ડોક્ટર ગણશો નહીં. પણ ડોક્ટર તો ડોક્ટર જ કહેવાય ને!
એ સમયે સૂરતની આખી કાયાપલટ થઈ હતી. મ્યુનિસિપલ કમિશ્નર રાવ સાહેબે ડિમોલિશનનો સપાટો બોલાવ્યો હતો. ગીચ અને ગંદુ સૂરત ખુલ્લું અને રળિયામણું બની ગયું હતું. રાવ સાહેબના નામ સાથે તે વખતના આસિસ્ટન્ટ કમિશનર તરીકે સ્થાનિક ગુજરાતી એવા વિનોદ મોદીનું નામ પણ બોલાતું થયું હતું. સ્વાભાવિક રીતે મેં ડોક્ટર બાબુને પૂછી જોયું કે તેઓ વિનોદ મોદીને ઓળખે છે કે કેમ. એમણે જણાવ્યું કે તે મારો સગ્ગો ભાઈ છે! વાહ, ઓળખાણ તો કોણ જાણે ક્યાં ક્યાંથી નીકળી આવે! જમતી વખતે અમે શ્લોકો બોલીને પછી જ કોળિયો ભરતા હતા એટલે અમે સ્વાધ્યાય પરિવાર સાથે જોડાયેલા હોઈશું એવું અનુમાન જયેશ મહારાજે બાંધ્યું અને એમના યજમાન ડૉ. દક્ષાબેન ધોળાભાઈનો ઉલ્લેખ કર્યો. ડૉ. દક્ષાબેન અમારાં ખૂબ પરિચિત અને જુના સ્વાધ્યાયી એટલે વાતચીત કરવા માટેનો એક સેતુ ઊભો થઈ ગયો.
બપોરે જમ્યા, આજુબાજુ ટહેલ્યા, આરામ કર્યો અને દિલ્હી તરફ જતી ગાડી સાથે ડબ્બો જોડાતાં જ અમે ગુજરાતની સરહદ છોડીને આગળ પ્રયાણ કર્યું. એક પછી એક સ્ટેશનો પસાર થતાં ગયાં. નામ વંચાતા ગયાં અને મારા દીકરાએ નોટબુકમાં સ્ટેશનના નામ ટપકાવવા માંડ્યાં. પણ સાંજ પડવા લાગી, અંધારું થવા લાગ્યું, સ્ટેશનોના નામ લખવાનું બંધ કર્યું. આમ પણ રાત્રે ઊંઘી જઈશું ત્યારે જે સ્ટેશનો પરથી ગાડી પસાર થવાની છે તેના નામો કંઈ થોડા જ નોંધી શકાવાના છે! ઠીક છે. કામચલાઉ, સમય પસાર કરવા માટે આ પ્રવૃત્તિ કરી જોઈ. રાત્રિનું ભોજન ડબ્બામાં જ તૈયાર થઈ રહ્યું હતું. રસોઈનો સામાન અમારી પાછળના જ કંપાર્ટમેન્ટમાં હતો. ટૂર ઓર્ગેનાઈઝર રમણકાકા અમારી બાજુમાં જ છે અને એમના અનુભવનો લાભ એમની રમુજ સાથે અમને મળી રહ્યો છે. બીજા કંપાર્ટમેન્ટમાં ધોરણ પારડી ગામના પાટિદાર ભાઈબહેનો બેઠા છે. અમુક ખત્રી ફેમિલી પણ છે. એક સોપારીવાલા ઘાંચી છે. સાંજની રસોઈ પણ એટલી જ સ્વાદિષ્ટ છે. અમારા આરોગ્યની કાળજી રાખવા રમણભાઈનો ખાસ આસિસ્ટન્ટ એવો નેપાળી યુવાન કિશન છે. બાલાજી રોડ પર આવેલા પ્રસિદ્ધ ડૉ. જવાહર શાહના દવાખાનામાં એ કમ્પાઉન્ડર તરીકે નોકરી કરે છે. કિશન પ્રવાસનો અનુભવી છે, બોલકણો છે, ઉત્સાહી છે. તરવરિયો છે. એનું મોઢું એટલું નાનું છે કે અમે એને ‘નાની મોઢીવાળો‘ કિશન તરીકે યાદ રાખી લીધો છે. નામ ભૂલી જવાય તોયે “નાનલી મોઢી‘ તો યાદ રહે જ!
Continue
અમારી ઉત્તરાખંડ- ચારધામની જાત્રા
(૪)
ટ્રેન ગુજરાતની સરહદ છોડીને ધાડપાડુઓના મુલક તરફથી પસાર થવાની છે. જે સલામતી છે તે ગુજરાતમાં જ છે. ગુજરાત છોડ્યા પછી ગુજરાતને ભૂલી જવાનું. રમણભાઈનો આદેશ છે કે ‘કોઈપણ સંજોગોમાં ડબ્બાનો દરવાજો ખોલવો નહીં. બહાર શું બની રહ્યું છે તે જાણવાનું કૂતુહલ મનમાં જ દબાવી દેવાનું. ધાડપાડુઓ અને ગુંડાઓ ગમે તે વેશમાં ડબ્બામાં ઘુસી જવાની શક્યતા રહેલી હોય છે.‘ બાપ, રે! આ તો હજી પહેલી રાત્રિ છે. બાકીના દિવસો અને રાત્રિ કેમ જશે! મનમાં દહેશત ઘર ઘાલી જાય છે. શું થશે? બધા મિયાંની મિંદડી જેવા ડાહ્યા ડમરા થઈને ડબ્બામાં શાંત બેઠા છે. રોજનો સૂવાનો સમય થાય એટલે મારી તો આંખ ઘેરાવા માંડે. બીજાંઓનું શું થયું તે ખબર નથી, હું તો ઊંઘી ગયો.રાત્રિ દરમિયાન કયાં કયાં સ્ટેશનો પરથી ગાડી પસાર થઈ ગઈ તે યાદ નથી. “આપ મૂએ ફિર ડૂબ ગઈ દુનિયા!” સવાર થઈ અને બધાં દાતણ પાણી કરવા અને શૌચ માટે ડબ્બામાં ચહલ પહલ કરવા માંડ્યા એટલે જાગી પડાયું. બધાંને સલામત જોઈને રાહત થઈ ગઈ. ડબ્બા ઉપરની પાણીની ટાંકી પૂરેપૂરી ભરાવી લેવાની કાળજી રમણભાઈએ રાખેલી છે. ઠંડા પાણીથી નહાવાની ટેવવાળાએ બિન્દાસ્ત નાહી લીધું છે. મારા જેવાંએ સંકોચાતા સંકોચાતાં મને ક-મને ઠંડા પાણીથી ચલાવી લેવું પડ્યું. એ તો સારું હતું કે જુન મહીનો ચાલતો હોવાથી વાતાવરણમાં ગરમી હતી એટલે ટાઢું પાણી ચાલી ગયું, બાકી ઘરે તો મને ઉનાળામાં પણ ગરમ પાણી જ જોઈએ! પણ બહાર નીકળ્યા પછી એ બધી ચાતરમ ભૂલી જવાની. હવે બધાંની દૈનિક ગતિવિધિનો ખ્યાલ આવવા માંડ્યો છે. કોઈની કુટેવ- સુટેવ, આગ્રહો, જિદ્દ, ફ્લેક્ષિબિલિટી, સમય સાથે અનુકુલન સાધવાનો સ્વભાવ, કોઈના પર રૂઆબ છાંટવાનો કે કોઈને મદદરૂપ થવાનો સ્વભાવ- આ બધી જે વિચિત્રતા માનવમનમાં ઢંકાઈ પડેલી છે તે હવે બહાર નીકળવા માંડશે. આ પણ એક જાતની તાલીમ છે. પ્રવાસો દ્વારા મળતું શિક્ષણ છે. જેમનામાં આ સહન કરવાની શક્તિ નથી તેમણે ઘરે જ બેસી રહેવું જોઈએ!
સમયસર ચા અને ગરમાગરમ નાસ્તો મળી જાય છે. ચા ન પીતા હોય તો કોફી કે ઉકાળો પીવાનો વિકલ્પ અપાય છે. નાસ્તામાં વિવિધતા છે. મારી પાસે વાંચવાની સામગ્રી છે. ફોટા પાડવા માટે મિત્ર પાસે માંગી લીધેલો એક કેમેરો છે, રોલ છે. દીકરાને ફોટોગ્રાફીનો શોખ છે, એણે ફોટોગ્રાફીના ઘણા મેગેઝીન વાંચ્યા છે, વસાવ્યા છે. પણ અત્યારે અમારું ધ્યાન એમાં નથી. ખુલ્લી આંખે જ્યાં સુધી જેટલું દેખાય તે મન ભરીને જોઈ લેવું છે. મગજમાં સ્ટોર કરી લેવું છે. ગાડી એક પછી એક સ્ટેશનો પસાર કરતી જાય છે. બહાર જોતાં જોતાં અંદરોઅંદર વાતચીત પણ ચાલતી રહે છે. આ માણસો અને આ પ્રદેશ તથા આ વાતાવરણ પાછાં મળવાના નથી. બહારવટિયાઓના પ્રદેશ વટાવીને ગાડી આગળ જઈ રહી છે, છતાં ભય ઓછો થયો નથી. અમારી ગાડી મેરઠ તરફના વિસ્તારમાં હતી અને…
????
સાંજનું વાળુ થઈ ગયું હતું. પ્રાર્થના, ભજન પણ પૂરા થવાં આવ્યાં હતાં. આંખ ઘેરાવાનો સમય થઈ ગયો હતો. ગાડી હરદ્વાર તરફ જઈ રહી હતી. અંધારું ચોમેર વ્યાપેલું હતું. રાત પણ સમ સમ કરતી પસાર થઈ રહી હતી અને અધવચ્ચે, અચાનક, ગાડી ઊભી રહી ગઈ. ફાયરિંગના અવાજો સંભળાયા. ડબ્બામાં ભયનું લખલખું પસાર થઈ ગયું. રમણકાકાની વાત સાચી પડી. કંઈ જ ન થાય તો આપણા નસીબ, પણ થાય તેની ગણતરી મગજમાં ચોક્કસ રાખવી. એ સમયે પ્રવાસ આયોજક જે સૂચના આપે તેનો સખ્તાઈથી અમલ કરવો. એનો અનુભવ અને કુનેહ જ આપણી સલામતી માટે ઉપયોગી થાય. દોઢ ડહાપણ કરવાથી નુકસાન થાય. (આ પ્રવાસ ૧૯૯૮ની સાલનો છે.)
બંદુકના ધડાકા સાંભળ્યા પછી ઊંઘ કોને આવે? મોડે મોડેથી ઊંઘ આવી ગઈ. દિલ્હી ગયું, હરદ્વાર આવી પહોંચ્યું અને ગાડી ઊભી રહી ત્યારે ખબર પડી કે સવાર પડી ગયું છે. જલદીથી સવારની દૈનિક ક્રિયા પતાવી. પ્લેટફોર્મ પર જ ચા નાસ્તો કરી લીધો. ડબ્બો યાર્ડમાં જતો રહ્યો. હરદ્વારમાં સાઈટ સીઈંગ કરવાનું હતું. ગરમ વસ્ત્રો અને બીજી જરૂરી ચીજો ખરીદવાની હતી. ‘હર કી પૌડી‘ પર સ્નાન અને સાંજની આરતીના દર્શન કરવાનો કાર્યક્રમ બપોર પછી રાખ્યો હતો. અમારા કંપાર્ટમેન્ટના સહયાત્રી જયેશ મહારાજે હરદ્વારના જોવાંલાયક સ્થળોનું લિસ્ટ બનાવ્યું. રમણકાકાને બતાવ્યું. કેટલાંક કાઢી નાંખ્યા, કેટલાંક ઉમેર્યાં. છકડાવાળા સાથે ભાડું નક્કી કરીને બધાં મંદિરોમાં ફર્યાં, ભાવથી દર્શન કર્યાં. કેરીની સિઝન હતી એટલે કેટલાક જણા ઘરેથી કેરી લાવેલા તેનો પ્રસાદ પણ મંદિરમાં ધર્યો. મને યાદ આવ્યું કે વરસો પહેલાં સ્વામી સત્યમિત્રાનંદજી નામના એક સંન્યાસી સુરત આવેલા. એમની ખ્યાતિ સાંભળીને ‘રંગવિહાર‘માં એમનું પ્રવચન સાંભળવા હું પણ ગયેલો. રામચરિત માનસમાં ગંગા પાર કરતી વખતનો કેવટનો પ્રસંગ એમણે જુદી રીતે વર્ણવેલો. કેવટ જોડે જે દલીલબાજી થાય છે તેનું વર્ણન કરતા એક દોહામાં ‘તુલસી‘ શબ્દ આવે છે તે ગ્રંથકાર તુલસીદાસ માટે નથી વપરાયો, પણ કેવટે રામને કહી દીધું કે ‘આજે તું, લક્ષ્મણ અને સીતા-પૈકી કોઈનું ચાલવાનું નથી! મારી શરત સ્વીકાર્યા વિના ગંગાપાર કરવા નાવ ઉપડશે નહીં! રામ માટે તુ, લક્ષ્મણના નામનો પહેલો અક્ષર લ અને સીતાનો પ્રથમાક્ષર સી મળીને ‘તુલસી‘ શબ્દ વપરાયો છે. આ એક શબ્દરમત છે. મુખ્ય વાત એ હતી કે તેઓ હરદ્વારમાં ‘ભારતમાતા‘નું એક વિશાળ મંદિર બનાવવા માંગતા હતા અને તે માટે ફંડ ઉઘરાવવા સુરત પધાર્યા હતા. તે વખતે મારા સાંભળવા પ્રમાણે હરદ્વાર એ મંદિરોથી ઉભરાતું શહેર હતું. મંદિર અને ગંગાદર્શન સિવાય બીજું હરદ્વારમાં છે પણ શું? મંદિરની અહીં કોઈ નવાઈ નથી. એકાદ મંદિર ન બને તો શું ખાટું મોળું થઈ જવાનું હતું? સ્વામીજી કહેતા હતા કે એનાથી દેશમાં એકતા આવશે! મને શંકા જ હતી કે મંદિરો બાંધવાથી વળી એકતા કેવી રીતે આવવાની હતી. આજે હરદ્વાર આવવાનું થયું જ છે તો મારે જોવું જોઈએ કે ભાવિકો પાસેથી ઉઘરાવેયેલા પૈસાથી ભારતમાતાનું મંદિર ખરેખર બન્યું છે કે કેમ, જો બન્યું હોય તો તેની વિશેષતા શી છે. અમે જોયું તો ખરેખર, ભવ્ય, બહુમાળી ઈમારત બનાવી હતી અને પ્રત્યેક ફ્લોર પર દેશના વિવિધ રાજ્યોની ધાર્મિક અને સાંસ્કૃતિક વિરાસતની ઝાંકી કરાવતી મૂર્તિઓ અને ચિત્રો ત્યાં દૃશ્યમાન હતા. સ્વામીજીની આરસની પ્રતિમા પણ હતી.
હરદ્વાર કે હરિદ્વાર? હર એટલે મહાદેવજી અને હરિ એટલે વિષ્ણુ. હરિ અને હરના ભક્તો એટલે કે વૈષ્ણવો અને શૈવો વચ્ચે પ્રાચીનકાળમાં મિથ્યા ઝગડો ચાલતો હતો. શિવ એટલે શવ અને શવ એટલે શબ! શિવ શબ્દ બોલતાં જ વૈષ્ણવો અભડાઈ જાય! દરજીને ત્યાં કપડાં સીવડાવવા જતી વખતે દરજીને પણ એમ ન કહે કે તું મારાં કપડાં સીવ! શું હરિ અને હર જુદાં છે? ભક્તોએ આ શી છોકરરમત માંડી છે? પરમ તત્વ તો એક જ છે. પુરાણકારોએ વિષ્ણુને મહાદેવની ભક્તિ કરતા અને મહાદેવને વિષ્ણુની ભક્તિ કરતા બતાવતી વાર્તાઓ રચી અને ભ્રમ દૂર કર્યો! રેલવે સ્ટેશન પરના બોર્ડ પર શું લખેલું છે તે જોવા હું ઉત્સુક હતો. જુદી જુદી જગ્યાએ મને બંને નામ દેખાયાં. સ્થળ એક જ, પણ નામ બે જુદાં જુદાં. ચારધામના તીર્થો દેવભૂમિમાં આવેલા છે, ભગવાન વિષ્ણુનું બદરીનાથ ધામ અને મહાદેવજીનું કેદારનાથ ધામ જવાનો રસ્તો તો એક જ છે. લોકો સમજ્યા વગર જ લડી મરે છે!
તીર્થોના મંદિરોમાં ઈશ્વર દર્શન કરવા નીકળેલા યાત્રિકો મંદિરમાં ઓછો વખત આપે છે. મંદિર કરતા એમનો વધારે પડતો સમય તો મંદિરના પ્રાંગણમાં આવેલી દુકાનો પર જાય છે! આ તે ભક્તિ યાત્રા છે કે શોપીંગ યાત્રા? આપણે જાત્રાળુ છીએ કે ઘરાક? .. કે પછી બંને? સારું છે કે તે વખતે મોબાઈલ ફોન અને મોબાઈલ કેમેરા નહોતા! નહિતર અમુક યાત્રાધામ કે અમુક મંદિરે અમે જઈ આવેલા એવી હોશિયારી મારવા માટે સાબિતી તરીકે જ એનો ઉપયોગ થતો હોત. મારું ધ્યાન મંદિરની ઈમારત તરફ, મંદિરની મૂર્તિ તરફ અને ભક્તોની હિલચાલ તરફ મંડાયેલું રહે છે. મને જે ગમી જાય અથવા વધારે ધ્યાનાકર્ષક લાગે તેવી વસ્તુ બતાવવા મારી પત્ની અને બાળકોને આસપાસ જોવા મથું છું. દૂર હોય તો પાસે બોલાવીને બતાવું છું. મારી ઉંમરના અન્ય લોકોએ તો હરદ્વારને જોઈ જોઈને જુનું કરી નાંખ્યું હશે. ઘણાં લોકો અવારનવાર અહીં આવતા હોય છે. હું જ પહેલીવાર આવ્યો છું. મુગ્ધભાવે બધું જ જોઈ રહ્યો છું. ભગવાન જાણે પાછા ક્યારે અવાશે! આવવાનું થાય કે ન પણ થાય. દેવભૂમિમાં દટાઈ જવાનું લખાયું હોય તો આ જનમની આ છેલ્લી જ યાત્રા! આમ તો બધું જ અનિશ્ચિત છે. પણ આ યાત્રાની વિકટતા વિશે જેટલું જાણ્યું છે તેના પરથી એટલી માનસિકતા તો કેળવી લીધી છે.
ક્રમશ:
અમારી ઉત્તરાખંડ- ચારધામની જાત્રા
૫
હરદ્વારમાં મંદિરદર્શન પછી અમારે ગરમ ધાબળા લેવાના છે. વરસાદ સામે રક્ષણ લેવા ચાર જણાંના રેઈનકોટ તો લાવેલા જ છીએ, પણ હિમાલયની ઊંચાઈ પર ઠંડીનો સામનો કરવા ધાબળા લેવા જરૂરી છે. આમ તો કાળી કમળીવાળા બાબાનો આશ્રમ પણ આ તરફ ચાલે છે, એવું સાંભળ્યું છે. હિમાલય યાત્રાએ જનાર જાત્રાળુઓની સેવા માટે અહીં મફતમાં કામળો મળે છે. ચડતી વખતે લઈ જવાનો અને ઉતરતી વખતે પાછો મૂકી જવાનો. પણ અમારી પાસે ઘરે યે એકેય ધાબળો કે શાલ નથી એટલે વસાવવાના તો છે જ. બીજો બધો સામાન તો રિટર્ન જર્નીમાં ખરીદી લેવાશે, પણ હાલ પૂરતું તો ધાબળા અને ગરમ પહેરણ જ લેવાના છે.
અમને ગુજરાતી સમાજમાં રહેવાની વ્યવસ્થા કરી આપવામાં આવી છે કારણ કે સ્ટેશન અને યાર્ડમાં પડેલો ડબ્બો દૂર છે. રમણભાઈએ સૂચના આપી છે કે હવે આગળના પ્રવાસ માટે આપણે અહીંની મીનીબસમાં જવાનું છે. અત્યંત જરૂરી એવો ઓછામાં ઓછો સામાન લઈને એક બેગ તૈયાર કરો. ઘોડા પર બેસતી વખતે જીન પર મૂકવા માટે ધાબળા જોઈશે. ઠંડી અને વરસાદનો સામનો કરવા રેઈનકોટ જોઈશે. તમારી રોજિંદી દવા લેતા હોય તે સાથે જ રાખજો. ઉપર હવા પાતળી છે તેથી શ્વાસ લેવામાં તકલીફ થશે. કપુરની ગોળી રાખજો. ટોર્ચ સાથે રાખજો. ગરમ કપડાં લેજો. જોખમ હોય તે બધું અહીં જ મૂકી જવાનું છે. તમારો માલ સામાન ડબ્બામાં સુરક્ષિત રહેશે. ચારધામ ફરીને આપણે પાછા આવીએ એ દસ દિવસ દરમિયાન મારા બે માણસો અહીં જ રહેશે.
બપોરનું ભોજન કરીને, ખરીદેલી વસ્તુઓ વ્યવસ્થિત મૂકીને, થોડો આરામ કરીને પછી ટુવાલ કપડાં લઈને ‘હરકી પેડી‘ જવાનું નક્કી થયું. મારા એક સુરતી મિત્રે મને ‘હર કી પેડી‘ પર મળતી રબડી ખાવાની ખાસ ભલામણ કરી હતી, સુરતીઓ સ્વાદ રસિયા હોય છે. જે ભાવી ગયું તેનો મફતમાં પ્રચાર કરે છે. રબડીના સ્વાદ કરતાં મને તો ગંગાના શીતળજળની ભારે બીક ભરાઈ ગયેલી છે.તેથી હું ચિંતિત છું! મારું શું થશે? આમ પણ જળાશયોનો જળરાશિ જોઈને મને ગભરામણ થાય છે, ચક્કર આવે છે. પાણી ભરેલો તામડો મારા માથા પર કોઈ ભુસકાવી મૂકે- એકાએક ઢોળી મૂકે તોયે મને ગુંગળામણ થાય છે. બચવા માટે હું હવાતિયાં મારું છું. કોઈને કદાચ હસવું આવે તેવી વાત છે પણ મને લાગે છે કે મારે માથે મોટી જળઘાત છે! મેં તો નક્કી જ કરી રાખ્યું છે કે માત્ર પગ જ પલાળવા (પાદપ્રક્ષાલન) અને શરીર પર છાંટા લઈ લેવા. માર્જનથી જ કામ ચલાવી લેવું છે. ‘મન ચંગા તો કથરોટમેં ગંગા!‘ ચાંગળુ ભરીને ગંગાજળ લઈએ તેમાં આખી ગંગા આવી ગઈ. લોકો પાણીમાં ડૂબવાનો આનંદ કેવી રીતે લેતા હશે તે જ મને તો આશ્ચર્યજનક લાગે છે!
અમે ગયા ત્યારે ત્યાં મેળો ભરાયો હોય એવું દૃશ્ય હતું. સંસારના પાપો ધોનારી પાપહારિણી મા ગંગામાં ડૂબકી લગાવી પાવન થવા માટે શ્રદ્ધાળુઓ છેક ક્યાં ક્યાંથી અહીં પધાર્યા હતા. કેટલી બધી અગવડો વેઠીને તેઓ અહીં આવ્યા હતા. એમના હૈયે આનંદ સમાતો નહોતો. અહીં આવતાંની સાથે જ જીવન કૃતાર્થ થઈ ગયું- એવો ભાવ તેમના ચહેરા પર વંચાતો હતો. ગંગા તવ દર્શનાત્ મુક્તિ:- મા ગંગાના દર્શનથી જ જીવ મુક્ત થઈ જાય છે. આ સૂત્ર મને રાહત આપનારું લાગ્યું! હવે હું ગંગામાં સ્નાન ન કરું તોયે ચાલે! ગંગામૈયાના દર્શનનો મહિમા અપાર છે.
અમારા ગૃપના તમામ સભ્યો નાના નાના સમુહોમાં ગંગાઘાટે એક પછી એક પગથિયાં ઊતરીને ગંગાના જળપ્રવાહ તરફ જઈ રહ્યા છે. તેઓ સૌ આતુર છે ડૂબકી લગાવવા. અંદર ક્યાંય સુધી પહોળા પગથિયાની આખી હાર છે. ગંગાનો વિશાળ અને નિર્મળ જળપ્રવાહ ધસમસતો પસાર થઈ રહ્યો છે. એનાં તરંગો આપણને ઝડપભેર ક્યાંના ક્યાં, નજર પણ ન પહોંચે ત્યાં સુધી ખેંચી જાય છે. મોટાભાગના શ્રદ્ધાળુઓ ‘હર હર ગંગે, હર હર ગંગે‘ બોલતાં બોલતાં સ્નાન કરવાની મજા માણી રહ્યા છે. પાણીની બહાર કાળઝાળ ગરમી પડી રહી છે. એમની મસ્તી જોઈને ખરેખર એવું લાગે છે કે ‘માંહી પડયા તે મહાસુખ માણે, દેખણહારા દાઝે જો ને!‘ અને મારા જેવા ‘તીરે ઊભા જુએ તમાસો, તે પામે નવ કોડી જો ને!‘ મને લાગી આવે છે. હૈયે એક ચોટ વાગે છે. શું હું સાવ અભાગિયો છું? અરે, મારી સાત પેઢીમાં કોઈ અહીં સુધી આવ્યું નથી; અરે, કોઈએ વિચાર્યું પણ નહોતું. મારે પણ ગંગાના પાવક નીરમાં ઝબોળાવું જોઈએ. મેં હિંમત એકઠી કરી. મજબૂત હાથે સાંકળ પકડી અને ગંગાના પ્રવાહમાં પગ ઝબકોળ્યા. આ શું? ચીલ વૉટર જેવું ઠંડુ પાણી! જાણે બરફ જ! એ શીતળતા તો પગના તળિયેથી પ્રવેશીને ક્ષણવારમાં તો માથાના વાળ સુધી પહોંચીને બહાર પણ નીકળી ગઈ. શરીરમાં કંપારી આવી ગઈ. શું કરું? પગ જ્યાં છે ત્યાં જ રહેવા દઉં કે પાછા ખેંચી લઉં? મારી અંદરથી સુરતનો કવિ નર્મદ બોલી ઊઠ્યો, ‘ડગલું ભર્યું કે ના હઠવું!‘ મરી ગિયા બાપ! હું તો દિંગ્મૂઢ બનીને સાંકળ પકડીને ઊભો જ રહ્યો. પછી થયું કે આમ ક્યાં સુધી ઊભો રહીશ? હળવેકથી પગથિયા પર બેઠો. કમ્મર સુધી પાણી આવ્યાં. ‘ગંગાના નીર તો વધે ઘટે રે લોલ!‘ ગભરાટ હજી ગયો નથી! ગંગામૈયા તો મને એના આલિંગનમાં લેવા ઈચ્છતી હતી અને મારો જીવ ગુંગળાતો હતો. આ તે કેવી પરિસ્થિતિ? મારાથી આગળના બે ત્રણ પગથિયા સુધી બેઠેલા નરનારીઓ મોજથી નહાતા હતા. હું ખેંચાઈ જાઉં તો એ લોકો મને તણાઈ જતો અટકાવશે કે? જે થાય તે, મરવાનું તો એક જ વાર છે ને! તો ગંગામૈયાનો ખોળો શું ખોટો? ‘યા હોમ કરીને પડો, ફતેહ છે આગે!‘ નર્મદે વળી પાછો મને પાનો ચડાવ્યો. ‘યાહોમ‘ બોલીને નહીં, પણ ‘ૐ ગંગે ચ યમુને ચૈવ ગોદાવરી સરસ્વતી…‘ બોલતાં બોલતાં સાંકળ પકડી રાખીને મેં મારું આખું શરીર માના ખોળામાં ધરી દીધું. મારી ચામડીના તમામ છિદ્રો જાણે ખૂલી ગયાં. ગરમી નીકળી ગઈ, તન અને મનમાં પણ શીતળતા પ્રસરી ગઈ. એટલો આનંદ આવવા લાગ્યો કે બહાર નીકળવાનું મન જ થતું નહોતું. ‘સર્વ સંતાપો દૂર થયા, સ્વસ્થ થયો હું!‘ માનો સ્નેહાળ હાથ ફર્યો, આશીર્વાદ મળ્યા અને તન મન જાણે સાવ બદલાઈ ગયા. નવો જ બદલાવ અનુભવી રહ્યો. ગંગાસ્નાન કર્યા પછી બાકીના વર્ષો દરમિયાન મને ઠંડા પવનથી કે પાણીથી થતી સર્વ હેરાનગતિ સાવ મટી ગઈ.
અમે બધા ફ્રેશ થઈ ગયા હતા. હર કી પેઢી પર હવે ભીડ વધી રહી હતી. અમે દિશા બદલી. સ્નાન કરવાના ઘાટથી નદીના મુખ્ય પ્રવાહ તરફના કિનારે જગ્યા લઈ લીધી. અંધારું થવા આવ્યું. વાતાવરણમાં ઠંડક પ્રસરવા લાગી. ભીડ અને અંધારું બંને એકી સાથે ઘટ્ટ બની રહ્યા હતા. લોકોના ચહેરા હવે ઝાંખા દેખાય છે. તાજા ને લીલા રંગના ખાખરાના પાનના પડિયામાં ઘીના તૈયાર દીવા મળતા હતા તે અમે લઈ રાખ્યા છે. અમે દિવાસળીનું બાકસ પણ સાથે રાખ્યું છે. દીવા અત્યારે સળગાવવાના નહોતા. ગંગા મૈયાની વિશાળ આરતી તૈયાર થઈ રહી હતી. પૂજારીઓ શિસ્તબદ્ધ ગોઠવાઈ ગયા. શંખનાદ શરૂ થયો. ભાવિકોનું સમગ્ર ધ્યાન આરતી પર કેન્દ્રિત થયું. ઘંટનાદ ઉમેરાયો. અંધારા વચ્ચે આરતીની જ્યોત ઝળહળી ઊઠી. એનું પ્રતિબિંબ ગંગાના જળતરંગોએ ઝીલ્યું. અદભુત દૃશ્ય રચાયું. જળપ્રવાહે જાણે પ્રકાશપ્રવાહનું રૂપ લીધું! તમામ ભાવિકોએ તેમના હાથમાંના પડિયામાં રહેલા દીવડા પ્રગટાવીને જળપ્રવાહમાં વહેતા મૂકી દીધા. દીવાઓ તરતા તરતા આઘા જવા લાગ્યા. ‘ગંગા મૈંયામેં જબ તક યે પાની રહે, મેરે સજના તેરી જિંન્દગાની રહે, મૈયા, હો ગંગા મૈંયા…! અને ‘ગંગા… તેરા પાની અમૃત..‘ એવા ફિલ્મીગીતો સાંભળેલા તે યાદ આવવા લાગ્યા. એ હજારો દીવડાના અગણિત પ્રતિબિંબો થકી એવો નજારો રચાયો કે સમસ્ત આકાશના તારાસમુહો જાણે પૃથ્વી પર ઉતરી આવ્યા હોય! ધીરે ધીરે ભીડ વિખરાવા લાગી. શાંતિ અને શિસ્તભેર, સંભાળપૂર્વક લોકો પોતાના મુકામ પર જવા લાગ્યા. એ સ્વર્ગીય દૃશ્યો જેમણે પોતાની નજરમાં ભરી લીધું તેઓ જિંદગીમાં ક્યારેય એ ભૂલી ના શકે. અમે અમારા મુકામે આવ્યા.
અમારી ઉત્તરાખંડ- ચારધામની જાત્રા
૬
હર કી પેઢીનો સ્વર્ગીય આનંદ લૂટ્યા પછી અમે મુકામ પર આવ્યા. દરેક જણ પોતપોતાની અનુભૂતિ પોતાના શબ્દોમાં વર્ણવવા લાગ્યા. ફરવાનો થાક, ગંગાસ્નાન થકી પ્રાપ્ત થયેલી ચિત્તની પ્રસન્નતા અને સ્વાદિષ્ટ ભોજન થકી થયેલી ઉદરતૃપ્તિથી ઊંઘ તો સરસ આવી ગઈ. રાત્રે સપનામાં પણ એ જ વીરલ દૃશ્યો જોયા. બીજા દિવસની સવારે અમે ઋષિકેશ ગયા. ગાયત્રી પરિવારનો મોટો આશ્રમ અહીં આવેલો છે. પંડિત રામશર્મા આચાર્યજીનું વિશાળ તપોવન અહીં છે. ઋષિકેશમાં ઘણા બધા આશ્રમો છે. ધાર્મિક પ્રવૃત્તિઓથી ધમધમતું ધામ એટલે ઋષિકેશ. હરદ્વાર અને ઋષિકેશ ગંગાને કિનારે આવેલાં એવાં બે શહેરો છે જ્યાં ઘણા લોકો વરસમાં પંદર વીસ દિવસ આવીને રહી જાય છે. માણસ ધાર્મિક હોય કે ન હોય, સાવ નાસ્તિક હોય તો પણ અહીં આવીને રહે એટલે એને ચિત્તની શાંતિ પ્રાપ્તિ થાય જ- એવું સાંભળ્યું હતું. અહીંનું હવામાન કુદરતી રીતે જ ખૂબ સારું છે. સર્વ પ્રકારના તાણ અને ચિંતા દૂર કરનારું છે. પ્રકૃતિ એ પરમ તત્ત્વનું પ્રગટ રૂપ જ છે. પ્રકૃતિ બધે જ છે, પણ તે ડહોળાયેલી હશે, અહીં પ્રકૃતિ એના એકદમ શુદ્ધ સ્વરૂપમાં છે. અહીં આવનાર જીવ સીધો મા જગદંબાના ખોળામાં જઈને બેસતો હોય એટલી નિરાંત, એટલી સલામતી, એટલી તૃપ્તિ અને એટલી પ્રસન્નતા પ્રાપ્ત કરે છે.
ઉડનખટોલામાં બેઠેલા હીરો હીરોઈનોને ફિલ્મોમાં જોયા હતા. ઘણી ઊંચાઈ પર મજબૂત તાર કે કેબલ બાંધેલા હોય અને તેના પર સરકતી કેબિનમાં સહેલાણીઓ બેઠા હોય. નીચે મોટેભાગે નદી હોય. પડ્યા બડ્યા તો નીચે જતાંની સાથે જ સીદ્ધા ઉપ્પર! રોમાંચકતા હોય ત્યાં જોખમ પણ હોય જ. ફેરાવાનું અંતર દૂર કરવા શોધાયેલો આ શોર્ટકટ ક્યારેક ભવફેરાનો પણ શોર્ટકટ બની જતો હોય છે.
ઋષિકેશમાં અમે સ્નાન કર્યું. અમારી સાથે આવેલા ડોશીમા મધુ દલાલે જયેશ મહારાજને ગંગાસ્નાન વખતે મંત્રો બોલવાના પૈસા આપ્યા. મહારાજે ના કહી તોયે પરાણે આપ્યા. ‘ગોર મહારાજે લેવા પડે‘ એમ કહ્યું. પૈસા કોને કડવા લાગે! પણ અમે તો અમારી રીતે રોજ સ્નાન કરતી વખતે જે શ્લોકો બોલતા આવ્યા છીએ તે જાતે જ બોલી ગયા. શ્લોક બોલતાં સ્નાન કરવાનો એ સહજ સ્વભાવ બની ગયો છે. કોલેજ કરતી વખતે આશ્રમમાં રહેતો ત્યારથી આ ટેવ પડી ગયેલી છે. ગંગામાં ડૂબકી લગાવ્યા પછી પાણીમાંથી બહાર નીકળવાનું મન જ થતું નથી એ સ્વાભાવિક છે પણ સમયમર્યાદાનો યે ખ્યાલ રાખવો પડે છે. ઋષિકેશના અન્ય સ્થળોએ પણ અમારે જવાનું છે.
ઋષિકેશ એ ભગવાન વિષ્ણુનું એક નામ છે જેનો અર્થ થાય છે વ્યવહારુ જ્ઞાનના દેવ. ‘રાઈભ્ય ઋષિ’એ ઋષિકેશ સ્વરૂપે ભગવાન વિષ્ણુની કરેલી તપસ્યાની ફળશ્રુતિ સ્વરૂપે આ જગ્યાનું નામ પડ્યું છે. સ્કંદ પુરાણમાં, આ ક્ષેત્ર કુબ્જામ્રક તરીકે ઓળખાય છે કેમકે તેઓ આંબાના વૃક્ષ નીચે પ્રકટ થયા હતા.
બહોળી રીતે ઋષિકેશ એ શબ્દ માત્ર તે નગર જ નહીં પરંતુ, પાંચ જિલ્લા ક્ષેત્રના સમૂહને અપાયેલું નામ છે જેમાં તે નગર અને આસપાસ ગંગાને બંને કિનારે આવેલા નાનકડા ગામડાં આદિનો સમાવેશ થાય છે. ઋષિકેશ એક વાણિજ્ય અને સંદેશવ્યવહારનું કેંદ્ર છે. આ સાથે વિકાસ પામતું ઉપનગર મુની-કી-રેતી; શિવાનંદ આશ્રમ અને સ્વામી શિવાનંદ સ્થાપિત ડિવાઈન લાઈફ સોસાયટી ધરાવતું શિવાનંદ નગર, ઉત્તર ઋષિકેશ; લક્ષમણ ઝૂલાનું ક્ષેત્ર, થોડાક વધુ ઉત્તરે આવેલ છૂટા છવાયેલ આશ્રમો અને પૂર્વ કાંઠે આવેલ સ્વર્ગ આશ્રમ આદિ ક્ષેત્રને પણ ઋષિકેશ ગણાય છે. વહેલી પરોઢે ત્રિવેણી ઘાટ પર થતી ગંગા આરતી પ્રવાસીઓમાં પ્રખ્યાત છે. અહીંથી ૧૨ કિમી દૂર જંગલમાં આવેલ નીલકંઠ મહાદેવ મંદિર અને ૨૧ કિમી દૂર આવેલ ‘વશિષ્ઠ ગુફા’ એ સ્થાનીય લોકોમાં પ્રખ્યાત પૂજા સ્થળ છે.
ઋષિકેશ એ પૌરાણીક ‘કેદારખંડ’નો (આજનું ગઢવાલ ) એક ભાગ છે. દંત કથાઓ અનુસાર ભગવાન રામે લંકાના દાનવ રાજા રાવણને મારવા માટે અહીં તપસ્યા કરી હતી. જે સ્થળે રામના ભાઈ લક્ષ્મણે ગંગાનદી પાર કરી હતી તે સ્થળે આજે લક્ષ્મણ ઝુલા આવેલો છે. આ જ સ્થળે સ્કંદ પુરાણના ‘કેદાર ખંડ’માં ઈંદ્ર ખંડ આવેલ છે તેવું પણ વર્ણન છે. ૧૮૮૯માં શણના દોરડાનો પુલ અહીં બનાવવામાં આવ્યો હતો, જે ૧૯૨૪માં ના પુરમાં ધોવાઈ ગયો ત્યાર બાદ અહીં અત્યારનો મજબૂત પુલ બનાવવામાં આવ્યો. પવિત્ર નદી ગંગા આ શહેરમાંથી પસાર થાય છે. આ સ્થળેથી ગંગા નદી હિમાલયની શિવાલિક ટેકરીઓ છોડી ઉત્તર ભારતના મેદાનમાં પ્રવેશે છે. આના બંને કિનારાઓ પર ઘણા પ્રાચીન અને નવા હિંદુ મંદિર આવેલા છે.
મનસા દેવી અમે ચારધામ યાત્રા શરૂ કરતાં પહેલાં કરેલું કે રિટર્ન થતી વખતે કરેલું તે અત્યારે સ્પષ્ટ યાદ નથી. મને લાગે છે કે કદાચ અમે બંને વખત મનસાદેવીના દર્શન કર્યાં છે. મનસા દેવીને, કપાળે લગાવાતી લાલ બિંદી ચડાવવાનો રિવાજ છે. એમ કરવાથી મનોરથો ફળે છે એવી માન્યતા છે. પરિણામે આખી દિવાલ લાલ લાલ બિંદીથી – લાલ ચાંલ્લાઓથી ભરાઈ ગયું છે. ઘરે આવ્યા પછી બાથરૂમમાં સ્નાન કરતી વખતે કપાળ પરની બિંદી બાથરૂમની દિવાલ પર ચોંટાડતી મારી પત્નીની મેં એમ કહીને ઘણીવાર મજાક કરી છે કે ‘આપણો બાથરૂમ હવે મનસા દેવીનું સ્થાનક જરુર બની જવાનો!‘
બેસ્ટ બેકરીવાળા શિરીષભાઈએ એમના પિતાજીએ લખેલા પ્રવાસ વર્ણનની બુક આપેલી તે અમે બરાબર વાંચેલી જ છે છતાં સાથે રાખી છે. હવે અહીંથી અમારી ચારધામ યાત્રા શરૂ થવા જઈ રહી છે. મનમાં ઉત્કંઠા છે દેવભૂમિના દર્શનની. કેવો હશે હિમાલય! કેવું હશે ત્યાંનું હવામાન! ત્યાંની કુદરત! રસ્તા કેવા હશે? રસ્તા પર બરફ હશે? શિખરો બરફથી છવાયેલા હશે? જુન મહીનામાં સૂર્ય કર્કવૃત્ત પર તપતો હોય ત્યારે બરફ પીગળી ન ગયો હોય? બધા વિચારો મગજમાં ચાલતા હતા. એવામાં સૂરતનું એક નવદંપતી અમારી યાત્રામાં જોડાયું. નવા નવા લગન કરેલા છોકરો અને છોકરી આટલા જલદી ચારધામ યાત્રા કરવા કેમ પ્રેરાયા હશે? આ તે કંઈ જાત્રા કરવાની ઉંમર છે એમની? ખરેખર તો તેઓ હનીમુન માટે નીકળેલા હતા. પણ હનીમુન માટે હવા ખાવાનાં સ્થળો સિમલા, મનીલા, નૈનીતાલ જેવાં સ્થળે જઈને રહેવાને બદલે જાત્રાના સ્થળે કેમ? જે હોય તે, જુવાનિયા હતા, જોરાવર હતા, પૈસાદાર પણ હતા. સુરતમાં ક્યાં રહો છો એમ પૂછતાં જાણવા મળ્યું કે ગોલવાડના રાણા હતા. ઘણી બધી ઓળખાણ નીકળી. છોકરી ખાસ કશું બોલતી નહોતી, પણ છોકરો મિલનસાર નીકળ્યો. મારા સંતાનોને સરખે સરખાની કંપની મળી ગઈ. છોકરો ત્યાંના સ્વાધ્યાય કેન્દ્રમાં જતો હતો અને તે મારા નામથી પરિચિત હતો. વૈચારિક રીતે પણ અમે નજીક આવી ગયા.
અમારી ઉત્તરાખંડ- ચારધામની જાત્રા
૭
બીજે દિવસે સવારે અમે દેવભૂમિના પ્રથમ યાત્રાધામ એવા જમનોત્રી જવા પ્રયાણ કર્યું. પ્રવાસ આયોજક શ્રી રમણભાઈએ ત્યાંની બે બસ કરી હતી. પ્રવાસીઓને બસમાં તેમની સીટ ફાળવી દીધી હતી અને પાછા આવીએ ત્યાં સુધી એ જ બસમાં સૌએ બેસવાનું હતું. ‘ચલો મન! ગંગા જમના તીર‘ ડી.વી પલુસ્કરનું ભજન વરસોથી કાનમાં પડઘાયા કરતું હતું. હવે એ બંને નદીના મૂળ તરફ જવાનું સદભાગ્ય સાંપડ્યું હતું. જમનોત્રી કે જન્મોત્રી. જન્મોત્રી તો જન્માક્ષરને કહેવાય. બોલતી વખતે મ અને ન નો થોડોક જ સ્થાનફેર થવાથી ‘જમ્નોત્રી‘ નું ‘જન્મોત્રી‘ થઈ જાય અને નામફેર સાથે અર્થફેર થઈ જાય! આપણે જમનોત્રી જ લખીએ.
અમારી બંને બસ હવે પૃથ્વીની સપાટીથી ઊંચે સ્વર્ગ તરફ જાણે જઈ રહી છે. આ દેવભૂમિ છે. અહીં બસની બારીમાંથી દેખાતી તમામ વસ્તુ પર અમારી કૂતુહલભરી નજર છે. એ ધરતી, એ સડક, સડક પરની ધૂળ, જમીન પર ઊગેલાં વૃક્ષો, અહીંનું આકાશ, એમાં થતા રહેલાં પરિવર્તનોને નિહાળતાં નિહાળતાં અમે જઈ રહ્યા છીએ. ક્યારેક બસ ઊભી રહે છે તો એ ધરતી પર પગે ચાલીને, કૂદીને, મસ્તી કરીને, પગ છૂટા કરી લઈએ છીએ. કૂદવાનું?! આ ઉંમરે કૂદવાનું? હજી મારી ઉંમર જ ક્યાં થઈ છે જે! હજી તો પચાસ પણ ક્રોસ નથી કર્યા. અભી તો મૈં જવાન હૂં! અખબારોમાં મેં વાંચેલું હતું ટેહરી બંધ વિશે, અખબારોમાં વાંચ્યું હતું મેં ચીપકો આંદોલન વિશે. એની સાથે એક મોટું નામ જોડાયેલું સાંભળ્યું હતું. એ હતા એક જમાનાના મશહૂર પર્યાવરણવિદ્ સુંદરલાલ બહુગુણા. 1970 માં એમનું નામ ગાજતું થયેલું. તેમની આરસની પ્રતીમાના દર્શન થયા. એનો અર્થ એ થયો કે અમે ટિહરી જિલ્લામાંથી પસાર થઈ રહ્યા છીએ. આ દેવભૂમિ તે જ ગઢવાલ હશે? અહીં હેમવતીનંદન બહુગુણાની પ્રતીમા પણ જોવામાં આવી. એકવાર તેઓ ઉત્તરપ્રદેશ રાજ્યના મુખ્યપ્રધાન હતા. ઈંદિરા ગાંધીના સંતાનો એમને મામા કહેતા હતા. પછી ઈંદિરા ગાંધી એને ખરેખર મામો બનાવી ગઈ! આપણે રાજકારણ સાથે કોઈ મતલબ નથી, પણ આ તો મૂર્તિ જોવાઈ ગઈ એટલે એના સંબંધમાં જે કંઈ વાંચેલું તેના અંશો યાદ આવી ગયા. પર્યાવરણનો પ્રશ્ન આપણને તો સતાવે જ, એ સ્વાભાવિક છે પણ હિમાલયની દેવભૂમિને પણ એ સતાવતો હોય તો એ દુ:ખદ આશ્ચર્યની વાત ગણાય.
મારી નજર બહારના દૃશ્યો પર છે તેમ મનના છાને ખૂણે પડેલી માહિતીની ફાઈલો પર પણ છે. એક સમય હતો કે ભાખરા નંગલ બંધ એ જાણે તાજમહેલની જેમ જોવાલાયક અજાયબી ગણાતી હતી. વિદેશના મહાનુભાવો આપણે ત્યાં પધારે ત્યારે આપણી સરકાર એમને એ બંધ જોવા અવશ્ય લઈ જતી. નદી પર બંધ બાંધીને એની વિનાશકતાને રોકવી અને એના પાણીને ખેતીના કામમાં વાળવું એ બહુ મોટી સિદ્ધિ માનવામાં આવતી. તેની સાથે વિદ્યુત પેદા કરી શકાય, પાણીનું વિશાળ સરોવર બને તેમાં મત્સ્યોદ્યોગ વિકસાવી શકાય. આવી બહુહેતૂક યોજનાઓ માટે અમે વિદ્યાર્થીકાળથી ગર્વ લેતા આવ્યા છીએ. ગંગા નદી પરના એવા જ એક ટિહરી બંધ સામે પર્યાવરણવિદ્ સુંદરલાલ બહુગુણાજીએ આંદોલન ઉપાડેલું હતું. સામાન્યજનોની આંખ જે ન જોઈ શકે તે બાબત નિષ્ણાતોની નજર સ્પષ્ટ જોઈ શકે. એમની બુદ્ધિ આવનારા વરસોના લાંબા અંતરાલ પછી એની કેટલી બધી સારી નરસી અસર અહીંની ધરતી પર, હવામાન પર અને લોકજીવન પર થવાની છે તેનું સચોટ ચિત્ર જોઈ શકે છે. આપણા ગુજરાતમાં પણ પૂર્વ મુ. મંત્રી બાબુભાઈ જશભાઈ પટેલ, સાક્ષરવર્ય ઉમાશંકર જોશી અને સૂરતના મીનુ પરેબિયાની ત્રિપુટીએ નદીઓ પરના બંધની ઊંચાઈ ન વધારવા માટે ચળવળ ચલાવેલી તે યાદ આવી ગઈ. એવી જાહેરસભામાં મેં હાજરી પણ આપી હતી. ઊંચાઈ ઘટાડવાનું મુખ્ય કારણ, આટલો મોટો જળરાશિ વિશાળ સરોવરમાં એકઠો થવાથી લાખો અબજો ટન પાણીનું વજન લાગવાથી પૃથ્વીના સ્તરો પર દબાણ આવે છે, તેથી ભુસ્ખલન થાય છે, ધરતીકંપ પણ થઈ શકે. જંગલોનો નાશ થવાથી પર્યાવરણ પણ ખોટકાય છે. આપણને ટૂંકી નજરની ખોડ હોવાથી નજીકના લાભો જ દેખાય, પણ જેમની પાસે દીર્ઘદૃષ્ટિ છે તેવા નિષ્ણાત લોકોને લાંબાગાળે આવનારો ભય પણ દેખાય છે તેથી એ લોકો સરકારને અને સમાજને સાવચેત કરે છે.
ભારતના ઇતિહાસમાં 1970ના દશકમાં થયેલું ચિપકો આંદોલન (Chipko Movement) ખૂબ પ્રભાવી આંદોલનો પૈકીનું એક છે. આ આંદોલન ઉત્તરાખંડના ચમોલી જિલ્લાના જંગલોમાં વૃક્ષ કાપણીને (Deforestation) રોકવા હાથ ધરાયુ હતું. આ આંદોલન 26 માર્ચ 1974ના રોજ ગઢવાલ હિમાલયના લાતા ગામમાં ગોરા દેવીના નેતૃત્વમાં થયું હતું, જેમાં કુલ 27 મહિલાઓએ ભાગ લઇ વૃક્ષ કાપણી રોકી હતી.
આ આંદોલનનો હેતુ વ્યવસાય માટે કપાઈ રહેલા વૃક્ષોને બચાવવાનો હતો. આ કારણે મહિલાઓ વૃક્ષને ચીપકી ગઈ હતી અને આખા દેશમાં ખળભળાટ મચી ગયો હતો. આ આંદોલન દ્વારા સ્થાનિક લોકો વન વિભાગ દ્વારા કાપણી કરાતા વૃક્ષો પર પોતાનો પરંપરાગત આધિકાર હોવાનું જણાવી રહ્યા હતા. ઉલ્લેખનીય છે કે આ આંદોલન વર્ષ 1973માં ઉત્તરાખંડના ચમોલી જિલ્લામાં શરુ થયું હતું. આ આંદોલનમાં મોટી સંખ્યામાં મહિલાઓ જોડાઈ હતી. આ આંદોલનનો પાયો વર્ષ 1970માં મશહૂર પર્યાવરણવિદ્દ સુંદરલાલ બહુગુણા, કામરેડ ગોવિંદસિંહ રાવત, ચંડીપ્રસાદ ભટ્ટ અને શ્રીમતી ગૌરદેવીના નેતૃત્વમાં નંખાયો હતો
આ આંદોલનના કારણે તત્કાલીન પ્રધાનમંત્રી ઇન્દિરા ગાંધીએ હિમાલયી જંગલોમાં વૃક્ષોની કાપણી પર 15 વર્ષનો પ્રતિબંધ લગાવી દીધો. ત્યારબાદ આ આંદોલન હિમાચલ પ્રદેશ, કર્ણાટક, રાજસ્થાન, બિહાર સુધી ફેલાયું અને સફળ નીવડ્યું. એટલું જ નહીં આ આંદોલન હિમાલયના ક્ષેત્ર માટે પર્યાવરણ (Environment) સંવેદનશીલતાને જગાવવા માટેનું પ્રતીક બન્યું. આ આંદોલનના 47 વર્ષ બાદ આપણે જોઈ રહ્યા છે કે આ વિસ્તારોમાં અવારનવાર ભૂસ્ખલન, ભૂકંપ અને પૂર આવતું રહે છે.
અમારી ઉત્તરાખંડ- ચારધામની જાત્રા
૮
વરસાદના ટીપાંની આત્મકથા બાળકોના પુસ્તકમાં ક્યારેક વાંચી હતી તેનું સ્મરણ થયું. એ વરસાદના ટીપાં સાથે વળી અમારે શી નિસ્બત? નિસ્બત એટલા માટે છે કે અમારી હાલત અત્યારે એ ટીપાં જેવી છે! એ ટીપું કહે છે કે પહેલાં તો અમે ધરતી પરના એક વિશાળ મહાસાગરમાં હતા. સૂરજની ગરમીથી અમારું સ્વરૂપ બદલાયું. પ્રવાહીને બદલે વાયુ સ્વરૂપમાં અમારું પરિવર્તન થયું. વરાળમાંથી વાદળાં બંધાયાં. એ વાદળ હલકાં હોવાથી આકાશમાં ઊંચે ચડ્યાં. અમને ઠંડક લાગવા માંડી. વાયુ સ્વરૂપમાંથી અમે અત્યંત નાના નાના જળબિંદુઓ બન્યા. પવનદેવના સંપર્કમાં આવવાનું થયું. એ પવનદેવે અમને આકાશની મુસાફરી કરાવી. અમારો જીવ ગભરાઈ જાય એવી જોખમભરી અવકાશયાત્રા કરાવી. અનેકવાર દિશાઓ બદલાઈ, ગતિ બદલાઈ; અમે ક્યાં જઈ રહ્યા છે અને અમારું શું થશે તેની કોઈ જ કલ્પના આવી શકે તેમ નહોતું. ના ડગર હૈ, ના ખબર હૈ, જાના હૈ હમકો કહાં! એક તરફ આકાશમાં રખડવાની મજા પણ આવે અને બીજી બાજુ જીવ નીકળી જાય એવી જોખમ ભરેલી એ યાત્રા હતી. વરસાદના ટીપાએ કહેલી એ આપવીતી અને અમારી હાલની પરિસ્થિતિ વચ્ચે બિલકુલ સામ્ય છે. હિમાલયની પર્વતમાળામાં થઈને પસાર થવાનો એક રોમાંચ છે. અદભૂત અનુભવ છે. આહ્લાદક પ્રવાસ છે તે સાથે પળવાર પછી અમારું શું થવાનું છે તે અમે જાણતા નથી. અમારો જીવ અદ્ધર છે. રસ્તા વાંકાચૂકા છે. સાંકડા છે. ક્યાંક તૂટી પણ ગયા છે. ડ્રાઈવરની ગણતરી જરાક જ ખોટી પડે તોયે અમે સીધા ખીણમાં. આ ભય કાલ્પનિક નથી, બિલકુલ વાસ્તવિક છે. એવી રીતે ગબડી પડેલી બસોના અવશેષ માર્ગમાં અમે પ્રત્યક્ષ જોયા પણ છે.
તો શું કરવાનું?!
પરવરદિગારે આલમ, તેરા હી હે સહારા!…
ટૂર આયોજક રમણભાઈ શાહ ખૂબ અનુભવી, વ્યવહારકુશળ અને વિનોદી છે. તેઓ કહે છે કે તમારા હૃદયમાં બેઠેલો રામ જ તમારો બેલી છે! રામ રામ બોલ્યા કરવાનું! અહીં પણ ગાંધીજી યાદ આવી ગયા. બચપણમાં ઘરની દાસીએ શીખવેલું કે જ્યારે જ્યારે ડર લાગે ત્યારે રામ રામ બોલવાનું! ‘તબ માનવ તૂ મુખ સે બોલ, રામમ્ શરણમ્ ગચ્છામિ!‘ ખરેખર, અહીં આપણું ક્યારે ‘હરિ ૐ શરણ‘ થઈ જાય તે કહેવાય નહીં. જાત્રાની આ જ તો મજા છે. કેટલાક બાળકોને પેલા ડિસ્કો ડાન્સ કરાવતા, ઊંચે નીચે ઝિગઝાગ ફેરવતા ચકડોળમાં ખૂબ મજા આવે છે જ્યારે કેટલાક નબળા મનના બાળકો તેમાં બેસતાં ડરે છે. બેસતાં જ નથી! અમે તો નક્કી કરીને જ નીકળેલા છીએ ‘ક્યા ભરોસા હૈ ઈસ જિંદગી કા!‘ ગમે તે થઈ શકે, કંઈ કહેવાય નહીં! એમ જ માનીને ચાલવાનું કે અત્યારે લીધો તે શ્વાસ જ આપણો અંતિમ શ્વાસ હોઈ શકે!
આ જોખમભરેલી યાત્રાનું શરૂઆતનું વર્ણન વાંચીને વિદેશના મારાં એક મહિલા મિત્રે લખી જણાવ્યું કે ‘બળી એવી જાત્રા! શા માટે જીવને જોખમમાં મૂકવાનો! આપણને ખબર જ છે કે ભગવાન તો સર્વત્ર છે, આપણી અંદર પણ છે જ, તો આપણી અંદર કે આપણી આસપાસ તેને જોવાનો પ્રયત્ન ન કરી શકાય? આમ અદ્ધર શ્વાસે રખડવાનો શો અર્થ? ઈશ્વરને જોવાના આ બધાં ફાંફા છે!‘ હું કોઈ દલીલ નથી કરતો. ભગવાન પરનો મારો વિશ્વાસ એટલો દૃઢ છે કે ‘નિશ્ચે મને તે સ્થિર પગલેથી ચલવી પહોંચાડશે ઘેર, દાખવી પ્રેમળ જ્યોતિની સેર‘ અને ‘અબ સોંપ દિયા ઈસ જીવનકા સબ ભાર તુમ્હારે હાથોંમેં, હૈ જીત તુમ્હારે હાથોં મેં ઓર હાર તુમ્હારે હાથોમેં‘. આવું બધું બહુ વાંચ્યું, સાંભળ્યું, ગાયું છે હવે એનો પ્રેક્ટિકલ અનુભવ પણ લેવો છે. જે થશે તે સારું જ થશે, કોઈ અકસ્માતમા, ધરતીકંપ કે નદીના પૂરમાં, પ્લેગ કે કોરોના જેવી મહામારીમાં ક્યાંક અજાણી જગ્યાએ ગુમનામ થઈને મરવું એના કરતાં ભગવાનનું નામ લેતાં લેતાં, દેવભૂમિમાં ફરતાં ફરતાં, દેવના ખોળામાં, પવિત્ર જગ્યાએ દેહ છોડવાનું સદભાગ્ય વળી કોના નસીબમાં!
બપોર થતાં અમે શ્યાના ચટ્ટી હેમખેમ આવી ગયા. પુષ્કળ ગરમી છે. બંને બસ ઊભી છે. હોટેલમાં ઉતરવાનું છે, જમવાનું બનાવવાનું છે. અમારે કંઈ નથી કરવાનું! જમ્યા પછી રમણભાઈ કહે છે કે તમારે બહાર ફરવા જવું હોય તો ફરી આવો. આવતી કાલે સવારે આપણે અહીંથી જમનોત્રી જવાનું છે. અમારે પણ પગ છૂટા પાડવા છે. અજાણી ભૂમિમાં અમે રખડવા તો નીકળ્યા પણ પરસેવાના રેલા ઊતરે છે. એવામાં અમે બાજુમાં જ ખળખળ વહેતી યમુના નદીના દર્શન કર્યા. જીવમાં જીવ આવ્યો. યમુના કાળી છે! એમ તો કાળિકા માતા પણ કાળી છે! માતાનો ખોળો હૂંફ પણ આપે છે અને શીતળતા પણ આપે છે. માતા કાળી હોય કે ગોરી, મા એ મા છે. એનું વાત્સલ્ય બહુ મોટું બળ આપે છે. કાળા ખડકો, કાળી ભૂમિ, કાળી રેતીને કારણે પાણી કાળું ભાસે છે, બાકી પાણીને કોઈ રંગ નથી. જેવું પાત્ર તેવો તેનો રંગ. જળ એ જીવન છે. અમે ચારે જણાએ ત્રાહિમામ્ ગરમીથી બચવા માટે મા યમુનાના ખોળામાં ઝંપલાવ્યું. આહાહાહા! અદભૂત આનંદની અનુભૂતિ થઈ. માના ખોળામાંથી નીકળવાનું કોને ગમે? સંસારના દુ:ખોથી તપ્ત જીવોને માટે જન્મદાત્રી માનો ખોળો કે પ્રકૃતિમાતાનો ખોળો જ શાતાદાયક હોય છે.
ધરાઈ ધરાઈને પાણીમાં રમ્યા પછી અમે બહાર નીકળ્યા. મારાં બાળકોએ એક ઊંચો ખડક શોધી કાઢ્યો. એમનામાં સાહસિકતા ઉભરાઈ આવી. એમને થયું કે આ ખડક પર ચડવું જોઈએ. અમારી સાથે કોઈ નથી. આજુબાજુ પણ કોઈ માણસો દેખાતા નથી. અમે તો હજી પાણીમાં જ હતા અને એમણે તો ખડક પર ચડવાયે માંડ્યું. અમે બંને જણા એમને શોધતાં શોધતાં ખડક પાસે ગયા ત્યાં સુધીમાં તેઓ ઉપર પહોંચી ગયાં હતાં. ઉપર મતલબ, ખડકની ટોચ પર! અમને જોખમ તો લાગ્યું, પણ અમારી શ્રદ્ધા કહેતી હતી કે કંઈ નહીં થાય! બેમાંથી એક નીચે ઉતર્યું અને નીચેથી કેમેરો ગોઠવી ફોટોગ્રાફ લીધો. જોખમી કામ કરવાનો પણ એક આનંદ છે, ગર્વ છે, મગરૂરી છે! એમને નીચે ઊતરવાનું કહ્યું. તેઓ નીચે આવ્યા અને અમે હજી વધારે રખડીએ ત્યાં તો આકાશમાં કાળાં વાદળો ધસી આવ્યાં. બધું એટલું ઝડપથી ગોઠવાઈ ગયું કે જાણે અચાનક કરફ્યુ નંખાઈ ગયો હોય. આકાશના એક ખૂણામાંથી વાદળાં ગબેડી મારતાં ધસી આવ્યાં અને એટલા ઉતાવળે અચાનક વરસી પડ્યાં કે આટલા સખત તાપ વચ્ચે ધોધમાર વરસાદ તૂટી પડશે એમ ધાર્યું નહોતું. એક તો અહીં સાંજ વહેલી પડી જાય છે. તેમાં આ વાદળોએ કર્યું ઘોર અંધારું! પહેલાં અમે પરસેવાથી નહાયા હતા હવે ધોધમાર વરસાદથી બરાબરના પલળ્યા. હવામાનમાં અચાનક પલટો આવવો એ અહીં સામાન્ય છે. ટૂર આયોજકે સાચી જ વાત કરી હતી કે તમને અહીં ત્રણે ત્રણ મોસમનો અનુભવ એકસાથે થશે! અમે ચારેચાર જણાં પલળી ગયા. અન્ય લોકો પણ જ્યાં ગયેલા ત્યાંથી લથબથ થઈને આવ્યા. સાંજનું વાળુ કર્યું. બીજા દિવસે વહેલું ઊઠવાનું છે. ચાર વાગ્યે એટલે હનુમાન ચટ્ટી પહોંચવાનું છે. ત્યાંથી ઘોડા પર જમનોત્રી માટે પ્રયાણ કરવાનું છે. પણ આટલું બધું જલદી? ચાર વાગે તો બહુ વહેલું કહેવાય, એનો મતલબ એ કે અમારે ત્રણ વાગ્યે તો ઊઠી જ પડવાનું જેથી પરવારતાં ચાર તો વાગી જ જાય. સૌ સૂઈ ગયા. રાત્રે બહુ ટાઢ વાગી. એક જ દિવસમાં એક જ સ્થળે ઋતુએ બરાબરનો ચમકારો બતાવ્યો.
અસલી મજા જ આ છે!
અમારી ઉત્તરાખંડ- ચારધામની જાત્રા
૯
મળસ્કે ઊઠ્યા. નાહી ધોઈને ચા પીને તેયાર થયા ત્યાં સુધીમાં તો સૂરજદાદા હસતા હસતા અમને તેડવા આવી લાગ્યા. દાદા આજે આટલા બધા વહેલા કેમ ઊગી ગયા? હવે મને સમજાયું કે આપણા સૂરતના અને દેવભૂમિના અક્ષાંશ રેખાંશમાં તફાવત છે તેને કારણે તથા ઉનાળો હોવાથી પણ અહીં ખૂબ જલદી સૂર્યોદય થઈ જાય છે. અહીંના વાતાવરણે કાલે એનો પરચો દેખાડી દીધો છે. ક્યારે, કેવો પલટો આવશે એનું કંઈ કહેવાય નહીં. આજે સવારે સૂરજદાદા હસતા દેખાયા પણ એનું હાસ્ય પણ મોનાલિસાની જેમ ભેદ ભરમ ભરેલું ન હોય એની શી ખાતરી! અમારી બસમાં બેસીને અમે હનુમાન ચટ્ટી આગળ આવ્યા. અહીંથી જમનોત્રીનું ચઢાણ ચાલુ થાય છે. અહીંથી ઘોડા ટટ્ટુ મળે છે. સિઝન પ્રમાણે એના ભાવ બદલાય છે. ટૂર આયોજક રમણભાઈને એનો પૂરો ખ્યાલ છે. એમણે ઘોડાવાળા સાથે ભાવતાલ નક્કી કરીને અમને બેસાડી દીધા. જરૂરી સૂચનાઓ પણ આપી. ગભરાટ નહિ રાખવાનું આશ્વાસન પણ આપ્યું. પોતે પણ એક ઘોડો ભાડે કરી તેઓ અમારી સાથે જ ચાલ્યા.
મને ચિંતા હતી તે એ વાતની કે ઘોડા પર બેલેન્સ ન રહે અને પડી જવાય તો? ખાસ તો મારી પત્નીને વર્ટિ ગો ની તકલીફ હતી. ખીણ તરફ જોવાઈ જાય અને એની ઊંડાઈ સુધી આંખ ખેંચાવાને કારણે ચક્કર આવી જાય એ તો સામાન્ય ઘટના છે. તેમાંય પોઝિશનલ વર્ટીગો વાળાને તો પૂરેપૂરી તકલીફ. વળી, બેત્રણ વખત ઘુંટણમાં ને ઘુંટણમાં જ ફ્રેકચર થયેલા હોવાથી પગ પરવારી ગયેલા છે. ઘોડાવાળાને મેં કહ્યું કે અમને બંનેને સાથે સાથે જ રાખજે. જુદી જુદી દવાઓ મેં મારી પાસે રાખેલી છે. બંને સંતાનોના ઘોડાને પણ અમારી સાથે જ રાખવાની વિનંતી કરી છે. ઘોડાના જીન પર પાથરવા માટે સાધારણ કક્ષાના ધાબળા લીધેલા તે પણ જીન પર પાથરી દીધા છે. બધી બરાબર કાળજી રાખી છે. અમારી બસના બધા યાત્રિકો પોતપોતાના ઘોડા પર બેસી ગયા છે. અમારી સાથે લાફિંગ બુદ્ધા જેવા એક બુઢ્ઢા દાદા પણ છે. એમનું વજન લગભગ એક સો વીસ કિલો જેટલું છે! એમનાથી ટટ્ટુ પર બેસી શકાય તેમ નથી. જો તેઓ બેસે તો પણ તેમને લઈને ટટ્ટુથી ચલાય તેમ નથી! એમને માટે ડોળીની વ્યવસ્થા કરવામાં આવી. ચાર માણસોએ ખાંધ મારી અને પેલા દાદાને મસાણે લઈ જતા હોય તેમ સુવડાવીને લઈ જવા માંડયા. એમની વ્યવસ્થા પાછળથી થઈ હતી. એટલે શરૂઆતમાં તેઓ સૌથી પાછળ હતા, પણ પછી એક વિરામ લીધા બાદ તેઓ અમારાથી આગળ નીકળી ગયા ત્યારે આ નજારો જોવા મળ્યો! દાદા તો ખરેખર લાફિંગ બુઢ્ઢાની જેમ હસતા હતા. મોજીલા સુરતી કોને કહે! પણ નરસિંહ મહેતાનું ભજન મને યાદ આવી ગયું, ‘ચારે છેડે ચારે જણા, તોયે ડગમગ થાયે રામ. ઊંચી મેડી તે મારા સંતની રે..!‘ ખરેખર, પેલા પહાડી માણસોને ઘણો શ્રમ પડતો હતો. તેમના ડીલે પરસેવાના રેલા ઊતરતા હતા. પગ રસ્તે ચાલવાનું અને વાંકાચૂંકા રસ્તે ડોળી લઈ જવાની એટલે ઊંચી નીચી થતી કાયા ભય પમાડતી હતી, રખેને દાદા ગબડી પડે તો? એક તરફ અનિષ્ટ થવાની દહેશત અને વિશાળ કાયાથી થતી રમુજ! શું દુનિયા બનાવી છે, ભગવાને! ભય વચ્ચે પણ માણસ હસી શકે એ પણ નવાઈ જ કહેવાય ને!
હવે આ તરફ અમારી સ્થિતિ પણ જોવા જેવી થઈ. ઘોડાવાળાને સૂચના આપવા છતાં જાનવર તે જાનવર. બધાંને સાથે રાખવાની સૂચનાનું પાલન તો ન જ કરી શકાયું. અમે ચારે જણાં છૂટા પડી ગયા. ગમે તેટલી કાળજી રાખીએ તોયે છેવટે તો એકલા જ આવેલા અને એકલા જ જવાના એ નિયતીની યાદ અપાવતા હોય તેમ એ ટટ્ટુઓએ અમારી વચ્ચે અંતર પાડી જ દીધું. એટલું અંતર કે અમે એકબીજાંને જોઈ જ ન શકીએ. એ કારણે મનમાં દહેશત રહે કે સૌ સલામત તો હશે ને?
અગાઉ મેં એમ લખ્યું કે સવાર સવારમાં સૂરજદાદા હસતા તો દેખાયા, પણ એમના હાસ્યમાં પણ કોઈ ભેદ ભરમ ન હોય એની શી ખાતરી? એવું જ બન્યું. ચોખ્ખા દેખાતા આકાશમાં રમવા વાદળો એકાએક દોડી આવ્યાં. આજે તો અમે રેઈનકોટ લીધા જ છે. મેં તો શર્ટ પર વુલન પહેરણ પહેરીને તેના પર રેઈનકોટ ચડાવ્યો છે! ઝરમર ઝરમર વરસાદ ચાલુ થયો, સારું તો લાગ્યું, પણ પછી એની રફતાર તેજ બની. અહીં વાદળાંની ટેસ્ટ મેચ કે વન ડે મેચ નથી રમાતી; ટ્વેન્ટી ટ્વેન્ટીની ઝડપે જ રમત રમાય છે! ગમે ત્યારે દોડી આવે, રમત રમે અને પછી ચાલ્યા જાય! વળી પાછું એક ભજન યાદ આવી ગયું. ‘જળ ભરેલી વાદળી ગગને ઝોલાં ખાય, કોણ જાણે ક્યારે વરસે એ તો ન કહેવાય, માયાના જીવડા જપી લે ઓમકાર!‘ બધું જ અનિશ્ચિત, બધું જ અનપેક્ષિત! પણ અનિશ્ચિતતાને માણવી, એનો આનંદ લૂંટવો એ પણ એક મજા છે.
જાનકી ચટ્ટી સુધી આવતા તો અમે પલળી ગયા. જાનકી ચટ્ટી આગળ હોલ્ટ કરવાનો હતો એટલે ત્યાં યાત્રાળુઓનો જમેલો થઈ ગયો. તમામ ઘોડાવાળા અહીં તેમના ઘોડાને થોભાવે છે. આપણા રિક્ષાવાળા કે કારવાળા જેમ પેટ્રોલ પુરાવવા વાહન થોભાવે છે તેમ એ લોકો ઘોડાને ગોળ મિશ્રિત બાફેલા ચણા અહીં ખવડાવે છે. યાત્રાળુઓ પણ ચા પાણી કે વરસાદને કારણે પેશાબ પાણી કરવા હોય તે હિસાબ પતાવી દે છે. પહાડી વિસ્તારમાં શ્વાસ લેવા તકલીફ પડતી હોય તો લોકો આરામથી બેસીને લાંબા ઊંડા શ્વાસ ભરીને ફેફસાંને રાહત કરી આપે છે. જમનોત્રી સમુદ્રની સપાટીથી ૪૪૨૧ મીટર ઊંચાઈ પર આવેલું છે. અને ત્યાં પહોંચવા માટે તેર કિલોમીટરનું અંતર કાપવાનું છે. વરસાદ એનું કામ કરી રહ્યો છે. આઘા પાછાં થયેલા એવા અમે સૌ અહીં ભેગા મળ્યા છીએ; ફરીથી આઘાં પાછાં થવા માટે જ સ્તો!
આ તો પહેલો પડાવ છે, મંઝિલ તો હજી દૂર છે. બપોર થવાની અને સાંજ પડવાની બાકી છે. આજનો દિવસ અમારો કેવો જશે, કોને ખબર?
અમારી ઉત્તરાખંડ- ચારધામની જાત્રા
૧૦
જાનકી ચટ્ટી પર આરામ કરીને હવે અમે આગળ પ્રયાણ કરવા તત્પર છીએ, ઘોડાવાળા એમના ઘોડાને તૈયાર કરે એટલી જ વાર. આપણે જેમ પાલતુ જાનવરનાં નામ પાડીએ છીએ તેમ આ ઘોડાવાળોએ પણ તેમના નામ પાડેલા છે. દૂરથી બોલાવવા હોય તો તેમને નામથી સાદ પાડે છે! કેવાં નામ છે? કરીના, કરિશ્મા, કાજલ, એશ્વર્યા, રવિના….! અચ્છા, તો અમે જેના પર સવાર થયા હતા તે બધીઓ હિરોઈન હતી! કેવું ફની, કેવું રોમાંચક! અમે જેને ઘોડા સમજતા હતા તે બધી તો ઘોડીઓ હતી! અરે, ઘોડીઓ પણ નહીં, ખચ્ચરી કે ટટ્ટીઓ હતી! જે હોય તે પણ ઘોડાના વંશની હતી અને અમારો ભાર વહન કરીને મંઝિલ સુધી પહોંચાડનારીઓ હતી. અહીંના લોકોના જીવનનો એ જ તો આધાર હતી.
અહીં એક નાનકડી દુર્ઘટના બની. ટટ્ટુ પરથી ઉતરવા જતાં મારી દીકરી પડી ગઈ. સાઈકલ કે સ્કૂટર પરથી ઉતરતી વેળા એક પગ ઊંચો કરીને બીજી સાઈડ પરથી ઊતરીએ તેમ એ ઊતરવા ગઈ. ઘોડાવાળા છોકરાએ કહ્યું કે ‘મેડમ મૈં હેલ્પ કરતા હૂં !‘ પણ એને એવું લાગ્યું કે આવડો નાનો છોકરો વળી શું મદદ કરવાનો હતો. પણ આ સ્કૂટર કે સાઈકલ નહોતી. એક પગ જીન પર મૂકીને બીજો પગ ઊંચો કરવા ગઈ એટલે જીન ઉંચકાઈ ગયું અને ગબડી પડી! સખત ચટ્ટાન પર માથું પડ્યું એટલે માથામાં વાગ્યું. લોહી તો ન નીકળ્યું પણ ગુમડું થયું. કેટલાક દિવસો સુધી માથું હોળવામાં તકલીફ પડી. ટટ્ટુ ખીણવાળી ધાર તરફ હતું. બીજી તરફથી ઉતરી હોત તો સીધી ઊંડે ખીણમાં જ ગઈ હોત. બચી ગઈ! છોકરો બોલ્યો, ‘મેડમ, મૈંને પહલે હી કહા થા!‘ એની વાત સાચી હતી. એણે જીનનું બેલેન્સ જાળવીને બંને પગ સાથે રાખીને સલામત રીતે નીચી ઉતારી હોત.
આ ઘોડાઓની એક ખાસિયત માલમ પડી. તેમને રસ્તાની ધાર પર ચાલવાનું જ ફાવે છે. ખીણ તરફની ધારે ચાલે છે ત્યારે અમને બીક લાગે છે કે રખેને ઘોડા સાથે આપણે ખીણમાં ગબડી જઈશું! પણ તેઓ આપણા કરતા પણ ખૂબ સાવધ છે. રમણકાકાએ કહ્યું કે ‘આ રસ્તા પર ખીણ તરફની ધારે તમે ચાલતા હો તો તમે ગબડી પડો એમ બને, પણ ઘોડો બિલકુલ નહીં પડે. ખીણની ભયાનકતા જોઈને બીકના માર્યા તમે સંતુલન ગુમાવી દો, પણ ગમે તેટલી ધાર પરથી પણ એ જાનવર એનું સંતુલન કદી ન ગુમાવે એની ખાતરી! તમને બીક લાગતી હોય તો તમારે ખીણ તરફ નહીં જોવાનું, એ જ એક રસ્તો છે.‘
વરસાદ થોડો થંભ્યો. સૂરજદાદા ફરીથી હસતા દેખાયા. અહીં મોસમનું ખરેખર જ કોઈ ઠેકાણું નથી. કભી યે હંસાયે, કભી યે રુલાયે! જ્યાં આપણું કંઈ નથી ચાલતું ત્યાં એ કુદરતની ઈચ્છા સાથે આપણી ઈચ્છા મેળવી દેવાથી પરિસ્થિતિ સહ્ય બને છે. સહ્ય જ નહીં પણ માણવા લાયક બને છે. ડાહ્યા લોકો શીખામણ આપતા હોય છે કે ‘કુદરતને ઓળખીને ચાલો‘ મને લાગે છે કે એકલું ઓળખ્યે નહીં ચાલે, ઓળખ્યા પછી એની સાથે તદ્રૂપ થવું જરૂરી છે. સ્વેચ્છાએ એને વશ થઈ જઈ એના એક ભાગ બની જવામાં મજા છે. એના નિયમનું ઉલ્લંઘન કરનારને એ માફ નથી કરતી.
આપણે સ્કૂલમાં શીખેલા કે પર્વત આરોહકો પર્વત પર ચઢતી વખતે આગળની તરફ અને ઊતરતી વખતે પાછળની તરફ નમેલા કેમ હોય છે. એનું વૈજ્ઞાનિક કારણ સમજાવીને પૂરા માર્કસ મેળવનાર જ્યારે આવી રીતે ઊંચાઈ પરના ચઢાણ વખતે એનું પાલન ન કરે તો ઊંધે માથે પછડાય છે! કેવળ જ્ઞાન પૂરતું નથી, જ્ઞાન મુજબનું કર્મ પણ જરૂરી છે. કેવળ જ્ઞાનીઓને પોથી પંડિત કહેવામાં આવે છે. જે જ્ઞાન કેવળ પુસ્તકમાં જ રહી જાય તેનો શો મતલબ? ટૂર આયોજક રમણભાઈ શાહે આ બધી વાત સ્પષ્ટ સમજાવી હોવા છતાં કેટલાક મિત્રો હોંશિયારીમાં ને હોંશિયારીમાં ચઢતી વખતે અક્કડ બનીને બેઠા. ઘોડાએ ચઢાણ શરૂ કર્યું અને ત્રાજવું પાછળની તરફ નમી ગયું! પગ ઉંચકાવા લાગ્યા! જીવ ગભરાયો. સારું છે કે પેલા ઘોડાવાળા આપણી સારી સંભાળ રાખે છે એટલે મોટી હોનારતમાંથી બચી જવાય છે. ‘મને કંઈ નહીં થાય‘ એવી ખોટી હોશિયારી મારવી નહીં. આપણે કંઈ ભગવાનના પહેલે ખોળેના દીકરા નથી. અને હોય તોયે કુદરતના નિયમનું પાલન તો હર કોઈએ કરવું જ પડે છે.
ઘડીક પહેલાં, વરસાદના પાણીના રેલા ઉતરતા હતા, સૂરજદાદાએ બોલિંગ ચાલુ કરી અને પરસેવાના રેલા ચાલુ થઈ ગયા. રસ્તામાં લાકડાનો પુલ આવ્યો. તે પરથી પસાર થતા ઘોડાના પગલાનો અવાજ થવા લાગ્યો. અમને શોલે ફિલ્મમાં ગબ્બરના સાથીઓ યાદ આવ્યા. ‘અરે રામપુરકે વાસીઓ! કાન ખોલ કર સુન લો!‘ ડાયલોગ હોઠ પર આવી ગયો!
બપોર થતાં અમે સૂર્યકુંડ આવી ગયા. અહીં ગરમ પાણીનો સ્રોત છે. કુદરતની પણ કેવી કમાલ કહેવાય! આટલે ઊંચે બર્ફીલા પ્રદેશમાં ગરમ પાણી! એ પાણીનું બરફ કેમ નથી થઈ જતું? યાત્રિકોને નહાવા માટે અલગ કુંડની વ્યવસ્થા છે. તેમાં ઉષ્ણતા થોડી ઓછી છે તેથી નહાઈ શકાય છે. થાકેલા શરીરને ગરમ પાણીનો સેક મળવાથી થાક ઊતરી જાય છે. ગરમ પાણીમાં નહાવાની લાલચ તો થાય, પણ તેના પર સમજણપૂર્વક સંયમ રાખવો પડે છે. આ પાણીને કારણે ઘેન ચડે છે! વધારે સમય નહાવાથી માથું ભમતું થઈ જાય, ચક્કર આવે, પગ લથડિયાં ખાય, ઘોડા પર બેઠા હોઈએ તો પણ પડી જવાય. આ પાણીમાં સલ્ફર હોય છે. એમાં નહાવાથી ચામડીના દરદો દૂર થઈ જાય છે.
અમારા ગામથી નજીક વીસેક કિલોમીટરના અંતરે ઉનાઈ ગામ આવેલું છે. ત્યાં પણ ઊના પાણીના કુંડ છે. ચૈત્રી પુનમ પર મેળો ભરાય છે. અમારા ગામના અને આસપાસના ગામના લોકો ચાંદની રાતમાં ચાલતા પગપાળા જાત્રામાં જતા. ગરમ પાણીમાં નહાઈને થાક ઉતારતા. બચપણથી જ મારી પણ ઈચ્છા હતી ઉનાઈ માતાના દર્શન કરવાની અને કુદરતી રીતે નીકળતા ગરમ પાણીમાં નહાવાની. હજી સુધી ત્યાં જઈ શક્યો નથી. એને માટે છેક આટલે દૂર આવવું પડ્યું. એક જુવાનિયો છોકરો મારો મિત્ર બનેલો છે. ભાગ્યેન્દ્ર પટેલ એનું નામ. એનું ગામ ભિનાર છે અને ઉનાઈની બાજુમાં જ છે. એણે વચન આપેલું છે કે જ્યારે જઈશું ત્યારે આપણે સાથે જ જઈશું. એ દિલ્હી જઈને નેશનલ બુક ટ્રસ્ટ સાથે જોડાયો. કામમાં પરોવાયો અને વચન વીસરાઈ ગયું.(રિટાયર થયા પછી છેક 2015માં મેં ઉનાઈ જોયું, જો કે નહાયો નહીં)
જિંદગીમાં પહેલીવાર આવા ગરમ પાણીના કુંડમાં અમે નહાયા. સારી રીતે ઝબોળાયા. મન તૃપ્ત થઈ ગયું, પણ પેલી સાવચેતી યાદ રાખીને વેળાસર બહાર નીકળી આવ્યાં. સૂર્યકુંડનું પાણી તો વધારે ગરમ હતું. એટલું ગરમ હતું કે તેમાં નહાવાની કોઈને પરમિશન નથી. શરીર બફાઈ જાય! શ્રદ્ધાળુઓ રૂમાલમાં કાચા ચોખા બાંધીને કુંડમાં બોળતા જણાયા. થોડી મિનિટોમાં જ ચોખા બફાઈને તેનો ભાત બની ગયો હતો. અમે પણ એ કૌતુક કરી જોયું. લોકો એને યમુનાજીનો પ્રસાદ માનીને થોડા થોડા દાણા ચાખતા હતા. મને એ દાણા ખાવામાં રૂચિ નહોતી.
ક્રમશ:
અમારી ઉત્તરાખંડ- ચારધામની જાત્રા
૧૧
યમનોત્રી પહોંચ્યા. કુદરતી રીતે જમીનમાંથી નીકળેલા ગરમ પાણીથી સ્નાન કર્યું. આજુબાજુની કુદરતનું નિરીક્ષણ કર્યું. મંદિરમાં યમુનાજીના દર્શન કર્યાં. અંદર મૂર્તિ હતી તે સાચા યમુનાજી કે બહાર ખળખળ અવાજે કાળાં ભમ્મર પ્રવાહરૂપે વહેનારાં ખરાં યમુનાજી? બહાર વહેતાં હતાં તે જ સાચાં યમુનાજી વળી! અમે બંનેના દર્શન કર્યાં. મૂર્તિ કે ચિત્ર તો પ્રતીક છે. કાલ્પનિક રૂપ છે. અસલ તો નજર સામે જે દેખાય છે તે જ સત્ય છે. અને આ તો યમુનાજીનું મૂળ પણ ન કહેવાય, યમુનાજીનો જ્યાંથી ઉદભવ થાય છે તે સ્થળ તો અહીંથી થોડેક આઘે છે. પરંતુ, સૌ યાત્રિકો અહીંથી જ અટકી જાય છે. ટ્રેકિંગમાં આવનારા સાહસવીરો મૂળ સુધી પહોંચે છે. જો કે ત્યાં ગયા પછી યે વિશેષ શું જોવાનું મળે? કંઈ નહીં, આ જ ભૂમિ, આ જ ખડકો, આ જ યમુના જળ! પણ અમે ઠેઠ સુધી પહોંચેલા તેનો આનંદ એ વિશેષ વાત છે. અમે ભૂખ્યા પણ થયા હતા. અમને પૂરી સાથે કેરીના મેથિયા અથાણા આપવામાં આવ્યાં તે હોંશથી ખાધાં. અથાણાં સાથે પૂરી ખાવી એ તો સારી વાત ગણાય, બાકી પહેલાં તો ટૂર આયોજકો બાફેલા ચણા ખવડાવતા. પહાડી પ્રદેશમાં હવાનું દબાણ ઓછું હોય એટલે રસોઈ બરાબર ચડે નહીં તેથી ઋષિકેશથી નીકળીએ ત્યારે જ બાફેલા ચણા સાથે લાવવાનો ચાલ હતો. હવે સગવડ થતી જાય છે. હવે હોટેલો પણ બનતી જાય છે અને ચાલવાનું અંતર ઘટતું જાય છે. મને દહેશત રહે છે કે ભવિષ્યમાં જેમ જેમ સગવડ વધતી જશે તેમ તેમ યાત્રાનો ચાર્મ પણ ઘટતો જશે. ઓછી મહેનતે અથવા મહેનત વગર, સાવ સરળતાથી જે વસ્તુ મળી જાય છે તેની કદર ઓછી જ થાય છે. યાત્રા જેમ કઠિનાઈ ભરેલી અને જોખમી તેમ તેનો મહીમા વધુ! ખબર નહીં, આવા વિચારો મને કેમ આવતા રહે છે!
અમારી સાથે આવેલા કર્મકાંડી જયેશ મહારાજની સ્થિતિ કફોડી થઈ ગઈ હતી એમ સાંભળ્યું. પ્રવાસ આયોજકે આપેલી સલાહની અવગણનાનું એ પરિણામ હતું. ક્યારેક માણસને એમ લાગવા માંડે કે મારા જેટલી સમજ કોઈનામાં નથી! બીજા કરતા હું કંઈક વિશેષ છું. ત્યારે અનુભવીઓની સલાહ અવગણીને નવા કીર્તિસ્તંભો સ્થાપિત કરવાનું એનામાં શૂરાતન આવે છે! મહારાજને બોલ બોલ કરવાની આદત મોંઘી પડી. ઉંચાઈ પરના પ્રદેશોમાં હવા પાતળી હોય છે, જેમ શ્વાસોચ્છવાસમાં તકલીફ પડે છે તેમ બોલવામાં પણ તકલીફ પડે છે. બોલતી વખતે શ્વાસમાં લીધેલી હવાનો જ ઉપયોગ થતો હોય છે એ સત્ય ઘણાંને સમજાતું નથી. હવા વગર કોઈ ઉચ્ચાર જ ન થઈ શકે. કોઈવાર મોઢું અને નાક દબાવીને બોલવાનો પ્રયાસ કરી જોશો તો એનો ખ્યાલ આવશે! લપ લપ કરવાની આદતવાળા લપલપિયા કાચબાની વાર્તા તો બધાને ખબર હોય પણ વાર્તા પરથી બોધ લે એ બીજા! શીખેલું, સાંભળેલું, વાંચેલું હોય તેનો સાર ગ્રહણ કરી રાખીને જીવન વ્યવહારમાં તેનો અમલ કરવાનો હોય, પણ આપણે તેમ કરતા નથી. અક્કલ હોય તો તેનો સદુપયોગ કરવો અને ન હોય તો કોઈ અનુભવીની સલાહ માનવી જોઈએ. મહારાજનો પ્રસંગ યાદ કરીને હું એ વાત ધ્યાન પર લાવવા માગું છું કે ઊંચા ડુંગરા પર ચઢતી વખતે બહુ વાત ન કરવી જોઈએ. એ હિસાબે ધોરણપારડી ગામથી આવેલા ખેડૂતો ઓછું ભણેલા હોવા છતાં વધારે સમજદાર લાગ્યા. તે સિવાય ઘણાંની હાલત બગડી ગઈ હતી. અમારા સિવાય બીજાં ગૃપો પણ દેશના વિવિધ ભાગોમાંથી આવ્યા હતા તેમને પણ કઠિનાઈનો સામનો કરવો પડ્યો.
અમે પરત ફરવાની તૈયારી શરૂ કરી તેની સાથે જ મેઘે પણ મોરચો માંડવાનો શરૂ કર્યો. ઉમડઘુમડ કર આયે બદરવા! આ કેવો અનુભવ? ખરેખર જ અહી કુદરતનું રાજ છે! ગમે ત્યારે તડકો, ગમે ત્યારે ઝાપટાં. ગમે ત્યારે ધોધમાર વરસાદ અને ઠંડા પવનના સૂસવાટા, ઘુંટણ છોલી નાખતી ભેખડ અને ચક્કર લાવી દેતી ઊંડી ખીણ. મનમાંથી પુનિત મહારાજ રચિત એક ભજનની પંક્તિ બહાર આવવા મથી રહી હતી, ‘તું મારે તો મરવાનું, તું તારે તો તરવાનું; માથું તારે ખોળે મૂક્યું રે શામળિયાજી!‘ અદભુત અનુભવ! કોઈપણ યાત્રા જ્યારે ‘મરવાની તેયારી‘ સાથે આરંભાય છે ત્યારે જ એનો આનંદ લૂંટી શકાય છે. જીવી ગયા એ પ્રત્યેક પળ જાણે પુનર્જન્મ લાગે છે. ક્ષણે ક્ષણે મૃત્યુ અને ક્ષણે ક્ષણે જન્મ! આ રીતે ચોર્યાસી લાખ તો બહુ જલદી પૂરા થઈ જાય; પછી તો મોક્ષ યાને મુક્તિ! જનમ મરણના બધા ફેરા જ સમાપ્ત!
પાછા ફરતી વખતે અમને ખૂબ તકલીફો પડી. વરસાદ અવિરત વરસ્યા જ કીધો. રેઈનકોટ પણ ક્યાં સુધી રક્ષણ આપે? માથા પરથી, ગળાના ખુલ્લા ભાગથી રેલાઈ આવતું પાણી રેઈનકોટની દિવાલ ભેદીને છેક આંતર્વસ્ત્રો પણ પલાળતું રહ્યું. ઉપર ઠંડી લાગશે એમ વિચારીને પહેરેલા પહેરણ, લાંબી બાંયના શર્ટ, પેન્ટ બધું જ વરસાદના પાણીમાં બોળાવાથી વજનદાર બની ગયા હતા. કપડાં નિરર્થક લાગ્યાં. આટલું પહેરવા છતાં જાણે વસ્ત્રહીન હોઈએ એવું લાગવા માંડ્યું. પાછા ફરતી વખતે જુદી જુદી ચટ્ટીઓ પર પ્લાસ્ટિકની પારદર્શક કોથળીમાંથી બનાવેલા સસ્તા રેઈનકોટ મળતા હતા. તે જોયા પછી એવું લાગ્યું કે શ્રેષ્ઠ વિકલ્પ આ જ છે! વજનવિહીન અને સસ્તો ઉપાય.
એમ લાગતું હતું કે હવે જલદી હોટેલના રૂમ ભેગા થઈએ તો સારું. રૂમ પર આવીને પહેલું કામ કપડાં બદલવાનું કર્યું. ખચ્ચરના જીન પર નાખેલા ધાબળા પણ પાણીથી લથબથ હતા. એ તમામ કપડાંને નીચોવીને હોટેલની પાળી પર નિંગરાવા મૂકી દીધાં. સૂકાવાના તો છે જ નહીં. અમારા સૌના શરીર થાકીને લૂલી ભાજી જેવા થઈ ગયા હતા. બીજે દિવસે અમારે ગંગોત્રી જવાનું હતું. રાત્રે જમીને સૂતા. સૂતી વખતે થાકેલા શરીર પર એકમેકને વિક્સ લગાડ્યું. થાક અને શરદીથી તાવ આવવાના ભણકારા વાગતા હતા. સવારે ઉઠાશે કે કેમ તે શંકાસ્પદ જ હતું. કોણ ક્યારે ઊંઘી ગયું તે ખબર જ ના પડી!
ક્રમશ:
અમારી ઉત્તરાખંડ- ચારધામની જાત્રા
૧૨
યમનોત્રીથી લથબથ થઈને સૌ હોટેલ પર આવ્યા. અમે જાતે જ એટલા નીચોવાઈ ગયા હતા તે કપડાંને ક્યાંથી નીચોવીએ? હટર પટર- જેવા તેવા નીચોવીને પારોળી પર જગ્યા શોધીને નીંગરાવા – નીતરાવા મૂકી દીધા. જમવાનું તૈયાર થતાં જમીને પથારીમાં લાંબા થઈ ગયા. વિક્સ લગાવીને ઓઢીને એવા સૂઈ ગયાં કે વહેલી ઊગે સવાર! આમ પણ અહીં પહાડી વિસ્તારમાં સવાર ઘણી વહેલી પડી જાય છે. સપના વગરની મીઠી નીંદરના ખોળામાં એવાં પોઢી ગયાં કે જયાં થાક જેવું કંઈ અનુભવાતું નહોતું! જાણે સ્વર્ગયાત્રા જ સમજો! ઊંઘ એટલે ટેમ્પરરી મૃત્યુ યાને પરમ શાંતિ. પણ કાલની એક વાત કહેવાની રહી ગઈ. અમારી ટૂરના એક કાકા સોમાભાઈ પટેલની એક વાત જાણવા મળી. આ સોમકાકા વિષે એવી વાત ચર્ચાતી હતી કે એને ઘોડાનો શોખ હતો. ઘોડાની પરીક્ષા કરતા એને આવડતું હતું. તેઓ મુંબઈ રહેતા હતા અને ફિલ્મ અભિનેતા પ્રાણ અને દેવાનંદ માટે ઘોડા પસંદ કરતા. એમના પર અભિનેતાઓને પાકો ભરોસો હતો એમ તેઓ કહેતા હતા. અહીં ઘોડા પર બેસવાની એમની સ્ટાઈલ પણ બધાં કરતાં અનોખી હતી. એમના ગામના એટલે કે ધોરણ પારડીના એમના સાથીદારો પણ એ વાતની ટાપસી પુરતા જણાયા. રામ જાણે, એમની વાતમાં સાચું કેટલું અને ખોટું કેટલું! પણ બધાંને વાત કરવાનો મસાલો મળી ગયો. માણસ વૃદ્ધ પણ ખડતલ હતો. ટૂર આયોજક રમણભાઈ શાહ બહુ ચકોર અને લોકમાનસના સારા અભ્યાસુ વ્યક્તિ છે. જેટલી ઉત્સુકતાથી તેઓ વાત સાંભળે છે તેટલી જ ત્વરાથી વાતની સચ્ચાઈ પણ માપી લેતા હોય એમ જણાયું. અત્યંત રસપૂર્વક વાત તો તેઓ સાંભળે જ, પણ કોઈની વાતમાં સહેજે આવી પણ ન જાય. સોમકાકાની વાતમાં તથ્ય કેટલું અને ડંફાસ કેટલી તેનો ક્યાસ તેમણે કાઢી લીધો.
આજે સૂરજ વહેલો ઉગ્યો. ઊઠીને બહાર નીકળીને જોયું તો દાદા હસતા જણાયા! જાણે અમારી પરિસ્થિતિને તેમને જાણ હોય જ એવા ભાવથી મૂછમાં હસતા હતા. રાત્રે ઊંઘ તો બરાબર આવી હતી ને? .. હવે આજે શું કરવું છે? – એમ જાણે પૂછતા હતા. આજે હવે અહીંથી ઉતરીને ગંગોત્રી તરફ પ્રયાણ કરવાનું છે એમ રમણકાકા કહેતા હતા. એમનું શિડ્યુલ પહેલેથી જ ફિક્ષ્ડ છે. પ્રવાસના પહેલા દિવસથી છેલ્લા દિવસ સુધીનો આખો કાર્યક્રમ નક્કી. કયે દિવસે, કયા ટાઈમે નાસ્તા કે જમણમાં શું આપવાનું. કઈ તારીખે ક્યાં પહોંચીશું, કેટલું રોકાઈશું, રહેવાની વ્યવસ્થા કેવી કરવાની તેનું આગોતરું આયોજન. પ્રકૃતિ જો સાથ આપે તો બધું સાંગોપંગ પાર પડે, પ્રકૃતિની રૂખ બદલાય તો તેની સાથે આયોજનમાં પણ ફેરફાર થાય. પહેલું પત્તું પ્રકૃતિએ ઉતરવાનું, તે જોયા પછી જોઈ વિચારીને વળતું પત્તું રમણકાકા ઉતરે. વર્ષોના અનુભવથી એમને પ્રકૃતિનો સારો અભ્યાસ છે. પહાડના વાતાવરણની પ્રકૃતિ તેમજ માનવ પ્રકૃતિ બંનેને તેઓ સારી રીતે સમજે છે એટલે માણસ બિન્દાસ્ત છે. હસતો, રમતો, વિનોદ કરતો; બિલકુલ ઓલિયા જેવો નફકરો માણસ.
રમણકાકાએ બધાંને નિરાંતે તૈયાર થવા દીધાં. હવે પહાડી રસ્તેથી નીચે ઉતરવાનું છે. ઊંઘ તો બરાબર લીધી જ છે. સ્વાદિષ્ટ ભોજન પણ લીધું છે. જે રસ્તે થઈ આવેલા તે રસ્તે જ લગભગ પસાર થવાનું છે. ચાર ધામ પૈકીનું એક સ્થળ પતી ગયું તેનો આનંદ છે. શીતળ પવનની લહેરખી આવી રહી છે. બસે ગતિ પકડી લીધી છે. પેટમાં પડેલા ભોજનનું ઘેન આંખ પર છવાવા લાગ્યું છે. ગામડાના લોકોને જમ્યા પછી ઊંઘવાની ટેવ હોય છે. એ બધાં અત્યારે કાંદા જોખી રહ્યા છે! ત્રાજવામાં કોઈ વસ્તુ તોલવાની હોય ત્યારે એમાંના ભારને કારણે પલ્લું ઊંચું નીચું થાય, તેમ બધાંના ડોયાં ડોલવા લાગ્યા છે. નસકોરાંનો ધ્વનિ પણ સંગીતમય સાથ આપી રહ્યો છે. આ પણ એક જાતની સમાધિ અવસ્થા જ છે એમ પાઠ્યપુસ્તકમાં રમણભાઈ નીલકંઠના એક પાત્ર ભદ્રંભદ્રે સમજાવ્યું હતું તે યાદ આવ્યું.
અમને બપોરે ઊંઘવાની આદત નથી. એ વૈભવ નોકરિયાતોને ન પોષાય. વધુમાં, આ માર્ગ પર ફરી પાછા આપણે આવવાના નથી જ, તેથી અહીંની હવા શ્વાસમાં ભરી લેવી છે. એ સૂસવાટાના અવાજને કાનમાં ઝીલી લઈને માઈન્ડમાં સેવ કરી રાખવાનો છે. અહીંની કુદરતને મન ભરીને નીહાળી લેવી છે. એ દૃશ્યોને આંખના કેમેરાથી ઝીલીને વિડિયો રેકોર્ડિંગ કરી સ્મૃતિપટ પર સાચવી રાખવાનું છે. આને માટે પૈસા ખરચેલા છે. એને માટે તો સમય કાઢીને આવ્યા છીએ અને સાથે તેમાં પરમેશ્વરની કૃપા ભળી છે ત્યારે ખુલ્લી નજરે, ખુલ્લા કાને, ખુલ્લા દિમાગે આપણી ક્ષમતા પ્રમાણે જેટલું માણી શકાય તેટલું માણી લેવાનું છે. જાણી લેવાનું છે. ઊંઘમાં અંકલેશ્વર ખોયું તેવો ઘાટ નથી થવા દેવો. ઊંઘવાનું તો ઘરે ગયા પછીયે મળશે, પણ આવો અવસર ફરી નહીં મળે.
ભૌગોલિક વિસ્તાર અને ગામ તથા શહેરના નામો તો માણસે પાડ્યા. તે જાણીએ કે નહીં જાણીએ તેનાથી કોઈ ફરક પડતો નથી. જાણ્યા પછી તે યાદ રહે કે ન રહે તે બહુ મહત્ત્વનું નથી. નકશામાં જોઈ લેવાય, હવે તો ગુગલમાં પણ બધી માહિતી મળી રહે, પણ ઐ અનુભવમાંથી પસાર થવાની જે મજા છે. તે ખરેખર અમૂલ્ય છે.
ગંગોત્રી જતાં પહેલાં ઉત્તરકાશી આવ્યું. અહીં અમારે રાતવાસો કરવાનો છે. કાશી એટલે જ વિદ્યાનું ધામ, કાશી એટલે મુક્તિધામ, કાશી એટલે ભગવાન શિવજીની નગરી. ઉત્તરાખંડમાં આવેલું આ ઉત્તરકાશી પણ એવું જ પુણ્યધામ છે. આ એક કસબો જેવો છે. મંદિરો તો છે જ, સાથે બજાર છે. મુસાફરીમાં જરૂરી એવી કોઈ વસ્તુ ખૂટતી માલુમ પડે તો તે અહીંથી ખરીદી શકાય છે. થિયેટર પણ છે, જ્યાં મનોરંજન માણી શકાય છે. પગે ચાલીને ઘુમવાની મજા આવે છે. નર્મદા નદીને કાંઠે રેતીમાં જેટલા કંકર છે તે બધા જ શંકર છે એમ ભાવથી મનાતું આવ્યું છે તેમ યાત્રાના સ્થળોની ધૂળ પણ ગુલાલ જ છે. નસીબજોગે ઐ પ્રાપ્ત થઈ છે તો એનો લાભ શા માટે ન લેવો.
સમજુ લોકો કહી ગયા છે કે સપના જેવો છે સંસાર! સપના ક્ષણજીવી હોય છે. બે પાંચ ક્ષણોમાં આખું પિક્ચર પૂરું. જ્યારે માણસનું સિત્તેર, એંસી કે સો વરસનું જીવન જ એક સપના જેવું ગણાતું હોય તો તેમાં આવતા સુખોની ક્ષણો કેટલી? અને એ સુખોની યાદ તો વળી એનાથી યે અતિ અતિ અલ્પ! તેમાંયે આ તો બાવીસ ચોવીસ વરસ પહેલાંની યાત્રા, તેમાંથી માણસનું નાનું મગજ યાદ રાખે રાખે ને કેટલુંક યાદ રાખે? એટલે મારા લખાણમાં વિગતદોષ તો રહેવાનો જ છે, એનો મને ખ્યાલ છે. એક દિવસના રાત્રિરોકાણ પછી બીજે દિવસે અમે ગંગોત્રી પહોંચી ગયા. શું આ ગંગોત્રી જ છે? ગંગાનું મૂળ તો દેખાતું નથી. બે કાંઠે છલોછલ વહેતા ગંગાના વારિપ્રવાહમાં એનાં મૂળને ક્યાં શોધવું?
ક્રમશ:
અમારી ઉત્તરાખંડ- ચારધામની જાત્રા
૧૩
ગંગોત્રી આવ્યા. ગંગામાં સ્નાન કર્યું. ગંગાનું મંદિર છે ત્યાં દર્શન પણ કર્યા. ગંગા કિનારે બેસીને ગંગાના ઉછળતા વારિને જોતાં ઘણીવાર બેસી રહ્યા. અહીંયા બીજું શું જોવાનું હોય? ગંગોત્રીમાં જોવા જેવી મા ગંગા. અહીં દુકાનો કે બજારો હોય નહીં. કદાચ હોય તો પણ આપણે કંઈ શોપીંગ માટે તો આવેલા છીએ નહીં.
જેને જ્યાં ફાવે ત્યાં ફરવાની છૂટ હતી. પોતપોતાની રીતે બધાં નીકળી પડ્યા. હું અને મારી દીકરી એક તરફ છૂટાં પડી ગયાં. ફરતાં ફરતાં મને કોઈ વિશિષ્ટ સુગંધે આકર્ષ્યો. મોહક, માદક સુગંધ ક્યાંથી આવતી હશે તે શોધવા મેં વિવિધ દિશામાં નસકોરાં ફેરવ્યાં. આસપાસ કોઈ ન હતું. એક જગ્યાએ બે ત્રણ પહાડી લોકો બેઠા હતા. હું તેમની પાસે ગયો. સુગંધનો સ્રોત તેમની પાસે હતો. મેં પૂછ્યું આ સુગંધ શેની છે, તો તેમણે જણાવ્યું કે એ કસ્તુરી છે. હું આશ્ચર્યચકિત થઈ ગયો. કસ્તુરી તો દંતકથામાં આવતી એક અલભ્ય ચીજ. ‘કસ્તુરી મૃગ નાભિ બસત હૈ, ફિર ઢૂંઢે બન માહીં‘ એટલી મસ્ત સુગંધ કે મનને તરબતર કરી નાંખે. મૃગ પણ એનાથી આકર્ષાય અને એને શોધવા માટે આકાશ પાતાળ એક કરી નાંખે. એ સુગંધ માણવાની મળે, એ કસ્તુરી જોવાની મળે એ તો આપણા ધનભાયગ કહેવાય. એ વેચાતી મળે કે? મેં એમને પૂછ્યું કે તમે વેચાતી આપો ખરા? એમણે હા કહી એટલે મેં કીંમત પૂછી. એમણે કહ્યું ચારસો રૂપિયા! એક ટેનિસ બોલ જેવડી કસ્તુરીની કીંમત ચારસો રૂપિયા! મેં મારા ગજવા તપાસી લીધાં.કંઈ જ ખરીદવાનું નહોતું છતાં મેં થોડાક પૈસા સાથે રાખ્યા હતા.મૃગની જેમ મારું મન પણ લોભાયું. એની સુવાસ જ એવી હતી તે!
મેં મારી દીકરીને શોધી કાઢી, પાસે બોલાવી અને મારા મનની વાત કહી. મેં જણાવ્યું કે આપણે એ ખરીદી લઈએ. પણ તું કોઈને કહેતી નહીં. આ એક સરપ્રાઈઝ છે. દુનિયાની દસમી અજાયબી જેવી વસ્તુ છે. જે કીંમતી વસ્તુ આપણી પાસે પણ હોય અને તે બીજાની પાસે પણ હોય તો તેમાં ફુલાવાની કોઈ વાત નથી, પણ જે કોઈની પાસે નથી તેવી કોઈ ચીજ આપણી પાસે હોવી એ ગર્વની વાત છે. અમે અંતરથી ખૂબ રાજી થઈને એ મોંઘી જણસ ખરીદી લીધી. બરાબર લપેટી લીધી. અને બગલથેલામાં મૂકી દીધી. અમારી પ્રસન્નતાનો કોઈ પાર ન હતો. મનમાં ને મનમાં ખુશ થતાં અમે બીજે ફરવા નીકળી ગયા. અમારી જિંદગીની એ અતિ રોમાંચક પળો હતી. હૈયામાં ગુદગુદી થઈ રહી હતી.
ચાલીસ પચાસ મિનિટ રખડીને અમે પાછા વળ્યાં ત્યારે પેલો કસ્તુરી વેચવાવાળો ગાયબ હતો પણ બીજા ચાર-પાંચ જણાં કસ્તુરી વેચતા હતા અને પ્રવાસીઓ તેની પાસેથી કસ્તુરી ખરીદતા હતા. કીંમત કેટલી, માનશો? સો રૂપિયાની એક! અમે બાપ-દીકરી એકમેકની સામું જોવા લાગ્યા. અમે કોઈને કહ્યું નહીં કે એ જ કસ્તુરી અમે ચારસો રૂપિયામાં લીધી હતી! કયા મોંઢે કહીએ? ચારસો રૂપિયાની બીજી ચાર કસ્તુરી વટ કે સાથ અમે ખરીદી લીધી. ગંગોત્રીમાં અમે કરેલું આ સૌથી મોટું પરાક્રમ હતું. હાર્યો જુગારી બમણું રમે તેના જેવો ઘાટ તો નથી થતો ને? એ તો ઘરે ગયા પછી ખબર પડશે.
રમણકાકાને અમે પૂછ્યું કે ગંગા નદી ક્યાંથી નીકળે? અહીં તો ગંગાનું મુખ જેવું કંઈ જણાતું નથી. એમણે કહ્યું કે ગોમુખ તરીકે જાણીતી એ જગ્યા અહીંથી વીસેક કિમી. દૂર છે. ચાલીને જવું પડે. ટ્રેકિંગ કરનારા ગૃપ સિવાય અન્ય લોકો ત્યાં જતા નથી. ત્યાં જવાનું જરાક ટફ છે. બર્ફીલો વિસ્તાર છે. અમારાં સંતાનોએ તો મનમાં નક્કી જ કરી લીધું કે હવે પછી આવવું તો ટ્રેકિંગમાં જ આવવાનું. તો જ બધું જોવાનું, જાણવાનું મળે. આવી ઊડતી મુલાકાતમાં પૂરું જોવા ન મળ્યાનો અસંતોષ રહી જાય. આખો દિવસ ગંગોત્રી ભમ્યા પછી અમારી વળતી મુસાફરી ચાલુ થઈ ગઈ. વળતી એટલા માટે કે યમુનોત્રી અને ગંગોત્રી જુદા વિસ્તારમાં છે અને બદરીનાથ- કેદારનાથ જુદી દિશામાં, જુદા વિસ્તારમાં છે.
ઘાટીના આ રસ્તાઓ ખરેખર સાંકડા અને જોખમી છે. રસ્તાઓ તૂટતા રહે છે, ભંગાણ સર્જાતું રહે છે. ભેખડ કોરીને, તોડીને રસ્તા પહોળા કરાતા જાય છે, ભેખડો ધસી આવીને એ રસ્તા પૂરી દે છે. અહીં વાહન ચલાવવું એ આપણા પૃથ્વીલોકના ડ્રાઈવરનું કામ નથી. દેવભૂમિના- ઉત્તરાખંડના કેળવાયેલા ડ્રાઈવરોનું જ એ કામ છે. એ લોકો ડ્રાઈવિંગ કરતી વખતે શરાબપાન કરતા નથી. સ્ટિયરિંગ વ્હીલ પર અને બ્રેક પર એમનો કાબુ ગજબનો છે. ઘણીવાર અકસ્માત થવા આડે એક બે ઈંચનું છેટું રહી જાય છે. એ સ્થળ કે એ રસ્તો પસાર કરી ગયા પછી નેક્સ્ટ તીર્થધામમાં પહોંચીએ પછી ત્યાંના હિંદી અખબારમાં વાંચવા મળે છે કે અમે જે રસ્તો પસાર કરી આવ્યાં ત્યાં અકસ્માત થવાથી પ્રવાસી બસ ખીણમાં ગબડી ગઈ. એ વાંચીને અમારો શ્વાસ અધ્ધર થઈ જાય છે. એમની જગ્યાએ અમે જ હતા એમ કલ્પના કરીએ ત્યારે ખ્યાલ આવે છે કે અમારા માથા પરની ઘાત ગઈ. અમે બચી ગયા તે આડે કોનું પુન આવીને ઊભું રહી ગયું હશે? અમે કોનો આભાર માનીએ, અમારા ડ્રાઈવરની સમયસૂચકતાનો કે ભગવાનનો? જે બસ ઉથલી પડી તેના ડ્રાઈવરે સમયસૂચકતા ન રાખી હોય એમ તો કેમ કહેવાય? જે બચી ગયાં તે વધારે પુણ્યશાળી કે જેને દેવભૂમિએ પોતાનામાં સમાવી લીધા તેઓ વધારે પુણ્યશાળી? નથી સમજાતું.
આ યાત્રા ખરેખર ઈશ્વર ભરોસે ચાલે છે. આપણે કોઈ કાળજી નથી રાખતા એવું નથી. પ્રવાસીઓ, આયોજકો, ડ્રાઈવરો- સંબંધિત તમામ લોકો પૂરેપૂરી તકેદારી રાખે જ છે છતાં આખરી બાજી તો ઈશ્વરના હાથમાં જ છે એમ લાગે છે. ધડકતા દિલે અમારી યાત્રા ચાલી રહી છે. હૃદયનો પ્રત્યેક ધબકારો ભગવાન આપણી સાથે હોવાનો પરચો આપે છે. ઈશ્વર સર્વત્ર છે જ, પણ એ ધબકી રહ્યો મુજ અંતરમાં! એના સાંન્નિધ્યની અનુભૂતિ થાય છે. એક ભાવગીત આપોઆપ હોઠો પર આવી જાય છે: પ્રભુ સીમિત નથી કાંઈ મંદિરમાં, એ ધબકી રહ્યો હર અંતરમાં.
આપણે વાંચેલા, સાંભળેલા, ક્યારેક આપણા દ્વારા સ્વમુખે બોલાયેલા, લખાયેલા કે વિચારાયેલા ઊચ્ચ તત્ત્વજ્ઞાનના એ શબ્દો અને એ ડહાપણ અહીં કસોટીએ ચડે છે. આપણી આત્મશ્રદ્ધા અને ઈશશ્રદ્ધા આવા પ્રસંગે પાકી થાય છે. આવી તીર્થયાત્રા એ તો સમગ્ર જીવનયાત્રાનો એક અંશમાત્ર જ છે. એ અનુભૂતિનો વિસ્તાર થતો રહે તો?
ક્રમશ:
અમારી ઉત્તરાખંડ- ચારધામની જાત્રા
૧૪
પહેલાં જમનોત્રી કર્યું અને પછી ગંગોત્રી કર્યું. જમનોત્રી કઠણ પડ્યું જ્યારે ગંગોત્રીમાં કોઈ જ તકલીફ ન પડી. કોઈને કદાચ તકલીફ પડી યે હશે તોયે જમનોત્રીની તુલનામાં તો સાવ નગણ્ય જ કહેવાય. પણ અમારી બસ, માર્ગમાં આવતા નાના મોટા ડુંગરા પર જે રીતે ચડતી ઉતરતી જઈ રહી હતી તે જોઈને મને કાકા સાહેબ કાલેલકર યાદ આવ્યા. કાકા સાહેબે નોંધ્યું હતું કે ત્યાંની મહિલાઓને પીવાનું પાણી ભરવા માટે ડુંગરા ચડ- ઉતર કરવા પડતા હતા. આ બહુ શ્રમભરેલું કામ કહેવાય. ખાલી હાથે પહાડો ચડ- ઉતર કરતાં પણ હાંફી જવાય ત્યારે પાણી ભરેલા બેડા લઈને ચડ ઉતર કરવાની આપણે તો કલ્પના પણ ન કરી શકીએ. પણ એ સ્ત્રીઓ તો બેડા લઈને હસતી રમતી, હરખભેર દોડાદોડ કરતી જોવામાં આવી. કાકા સાહેબને આશ્ચર્ય થયું. તેમણે પેલી સ્ત્રીઓને જણાવ્યું કે અમારા તરફ મેદાનમાં પાણી ભરવા જતી સ્ત્રીઓને ઘણું સુખ છે. તેમને તમારી જેમ ડુંગરા ચડવા ઉતરવાની કોઈ ઝંઝટ જ નહીં. એ સાંભળીને પહાડી સ્ત્રીઓને મેદાનની સ્ત્રીઓની દયા આવી! ‘સાવ મેદાન? ચડવા ઉતરવાનું બિલકુલ નહીં? તો તો તેઓ બિચારી થાકી જતી હશે. અમારે પહાડ પર એ વાતનું ઘણું સુખ છે કે રમતાં રમતાં ડુંગરો ચડી જવાય અને રમતાં રમતાં ડુંગરો ઉતરી જવાય. થાકનું તો નામ જ નહીં. એ બિચારી મેદાનની બહેનો પાણી ભરેલા બેડાં લઈને સપાટ જગ્યામાં કેમ કરીને ચાલતી હશે?‘
સુખ અને દુ:ખ, સગવડ અને અગવડ એ સાપેક્ષ બાબતો છે. સુખ તે તો નહીં સુખ, દુ:ખ તેય નહીં દુ:ખ! આ ગજબનું તત્ત્વજ્ઞાન છે. સૌ કોઈ પોતપોતાની દૃષ્ટિ અને સમજણ પ્રમાણે એની મૂલવણી કરતા હોય છે. આપણે અગવડ સમજીને તેમના પર દયા લાવીને પરોપકારની ભાવનાથી મદદ કરવા જઈએ પણ તેમને ખરેખર આપણી મદદની જરૂર જ ન હોય એમ બની શકે. આપણા ઘરમાં માળો બનાવવા મહેનત કરતી ચકલી પર દયા લાવીને તેને મદદ કરવાના હેતુથી સારો રૂ કે કંતાન વગેરે મૂકી આપીએ તો એવડી નાની સરખી ચકલીનું સ્વમાન ઘવાઈ જાય! કોઈની દખલગીરી એ સહન ના કરી શકે. ખિજવાઈને બધું રૂ કાઢી નાંખે. તે જોઈને આપણે ખિસિયાણા પડી જઈએ. આવડી અમથી ટેણકીનો આટલો બધો રૂઆબ!
ખેર, અમે કેદારનાથ જવા માટે નીકળ્યા. રસ્તામાં સાંજ પડી ગઈ. રામબાડા આવી ગયું. ત્યાંની ઐક હોટેલમાં અમારે રાતવાસો કરવાનો હતો. જે થોડો જરૂરી સામાન હતો તે અમારા ઉતારા પર મૂકીને અમે ફરવા નીકળી પડ્યા. બાજુમાથી એક નદી પસાર થતી હતી. પાણી કરતાય પાણીની ઉપર સફેદ ફીણ વધારે હતું. મજાનું દૃશ્ય હતું. હું ને મારો દીકરો એ નદી કિનારે દૃશ્ય માણી રહ્યા હતા. પેલો સોમકાકો પણ અમારી પાસે આવી પહોચ્યો. અજાણી જગ્યાએ, અંધારામાં અમે બે જ જણાં હતા. અંધારું ગાઢ થતું જતું હતું. તેવામાં સોમકાકાનો સાથ મળ્યો તે સારું લાગ્યું. એ નદી કદાચ યમુનાજી જ હતી. અમે હાથપગ મોં ધોયાં અને બનતી ઉતાવળે હોટેલ પર જવાની ટ્રાય કરી. અંધારામાં ભૂલા પડી જઈએ તો રમણકાકા અમને ક્યાં આગળ શોધવા આવે? તે વખતે મોબાઈલ ફોન તો હતા નહીં. સૌ આવી ગયા હતા. અમારી જ ગેરહાજરી બોલતી હતી. પણ કોઈ ચિંતા કરે તે પહેલાં અમે પહોંચી ગયા. અહીં અમારા વિશે એક ગેરસમજ ઘર કરી ગઈ છે. કોલેજમાં ભણતા મારા દીકરા હિમાંશુને અન્ય લોકો મારો નાનો ભાઈ જ સમજે છે! હું એ છોકરાનો પિતા હોઉં એવું કોઈને લાગતું નથી. આવું ઘણાના કિસ્સામાં બનતું હોય છે. પ્રવાસ આયોજક રમણકાકા સમજે છે કે આ બે જુવાનિયા ટ્રેકિંગનો જીવ છે એટલે જાતે જાતે અજાણી જગ્યામાં ફરવા ગયા હશે.
બધા આવી ગયા એટલે જમવાનું પીરસવાની તૈયારી થવા લાગી. આવતી કાલે સવારમાં વહેલા ઊઠીને કેદારનાથ જવા નીકળવાનું છે. ગૌરીકુંડ પહોંચીને ત્યાંથી ઘોડા ખચ્ચર કરીને કેદારનાથ પહોંચવું છે. જલદી જદી જમીને વહેલા વહેલા સૂઈ જવાનું છે. એક ટેરેસમાં ટેબલ ખુરસી પર અમે સૌ બેસી ગયા. ગરમ ગરમ પિરસાય તેની રાહ જ જઈ રહ્યા હતા. અને દાળ ઢોકળી પીરસવામાં આવી. શું એનો સ્વાદ હતો! આંગળા ચાટતાં જ રહી જઈએ. ખાઈએ ખાઈએ અને પેટ ભરાય જ નહી! પેટ તો ભરાય પણ મન તૃપ્ત થાય જ નહીં. દાળ ઢોકળી સાચે જ અમારી દાઢે વળગી. અમારા ગૃપના અમે બધા જ પ્રવાસીઓએ એટલું ખાધું એટલું ખાધું કે બધી જ ઢોકળી પૂરી થઈ ગઈ! કોણ જાણે કેમ બધાનો જ જઠરાગ્નિ એટલો બધો પ્રજ્વલિત થઈ ઊઠ્યો કે તપેલા બધાં સ્વાહા થઈ ગયા. આખા પ્રવાસ દરમિયાન આજે જ આમ થયું, બાકીના દિવસોમાં આટલું કોઈએ ખાધું નથી. જમાડવાની બાબતમાં રમણકાકા બહુ ઉદાર છે. સારામાં સારું સ્વાદિષ્ટ અને પૌષ્ટિક જમણ અને તેય પાછું જેટલું જોઈએ તેટલું! દિલમાં જરાયે કચવાટ નહીં. કોઈનો ઉપવાસ હોય તોયે તેમને માટે ભરપેટ ખવાય તેટલો ફળાહાર બનાવે. જાણે ખાવા માટે જ ઉપવાસ કર્યો હોય એવું લાગે. રમણભાઈ શાહને મન, કોઈને ખવડાવવું એ જાણે પુણ્યનું કામ હોય એમ સમજાય છે. એમના સ્ટાફને માટે ફરીથી બનાવવું પડ્યું. તેમણે ક્યારે ખાધું? ક્યારે વાસણો સાફ કર્યા અને ક્યારે તેઓ સૂતા હશે તેની અમને કંઈ જ ખબર ન પડી. અમે તો દાળ ઢોકળી ખાઈને ગોદડી ગોળ કરી ગયા હતા!
ક્રમશ:
12-06-2022
અમારી ઉત્તરાખંડ- ચારધામની જાત્રા
૧૫
રામબાડાના રસ્તાની ડાબી બાજુએ એક ટેકરા પર આવેલી એ હોટેલમાં સવારે વહેલા ઊઠીને તૈયાર થઈને અમે બસમાં બેઠા. ગૌરીકુંડ આવ્યા. આ એક વિશાળ જગ્યા છે. પણ ત્યાં ફરવાનો સમય અમને ન મળ્યો. અમારે વહેલી તકે ઘોડા ખચ્ચર કરીને કેદારનાથનું ચઢાણ કરવાનું હતું. જેટલું મોડું થાય તેટલા અમે ઉપર મોડા પહોંચીએ. આ ચઢાણ જમનોત્રી કરતા ઊંચું છે અને માર્ગ પણ લાંબો છે. રસ્તો વિકટ પણ છે. અમે ચાર જણાના ચાર ઘોડા કર્યા. ઘોડા પર સતત બેસી રહેવાનું પણ ફાવે નહીં. ઢગરું તપી આવે એટલે થોડા થોડા સમયે નીચે ઊતરીને પગપાળા પણ ચાલીએ. એવી રીતે ચાલતાં ચાલતાં રસ્તાની બાજુમાં બરફનો એક મોટો વિશાળકાય ખડક જોવા મળ્યો. મિત્ર આકાશ આચાર્યે કહ્યું હતું કે જો તમે મે મહીનાના પહેલા બેચમાં જાઓ તો બરફ જોવા મળશે, જુનના બીજા બેચમાં જશો ત્યાં સુધીમાં બરફ પીગળી ગયો હશે. મને થયેલું કે આપણે કંઈ બરફ જોવા થોડું જ જવાનું છે? આપણે તો હિમાલય દર્શન કરવા જવું છે. અમારા સદભાગ્યે રસ્તામાં જ બરફના ડુંગરાના દર્શન થયાં. અમારાં સંતાનો તો ગેલમાં આવી ગયા. નજીક જઈને જોયું તો બરફનો ડુંગર અંદરથી પોલો હતો! બાળકો હિંમતભેર અંદર ઘૂસી ગયાં. કેટલાક વડીલોએ વાર્યા પણ ખરા કે અંદર કંઈ સાપ સપોલિયા કે વિંછી જેવા ઝેરી જાનવર હોય તો નાહકની મુસીબત આવી પડે! પણ એવી સલાહ ગણકારે તે બીજા. વળી, મારા તરફથી પણ છૂટ હતી.
ચારધામો પૈકી આ કેદારનાથ સૌથી ઊંચું હતું. હવા પાતળી હતી. અહીં ચાલવા જઈએ તો શ્વાસ ભરાઈ આવે. પગ કદાચ નહીં થાકે, પણ ફેફસાં તો થાકી જાય, હૃદયને પણ જોર પહોંચે. શ્વાસના કે હૃદયના રોગીઓએ ખાસ સંભાળવા જેવું. પોતાને જરૂરી એવી દવા યાત્રિકે પોતે જ પોતાની સાથે રાખવી જોઈએ. અહીં હોસ્પિટલ નથી. આ રૂટ પર અને કેદારનાથમાં ઘણાં લોકો મરી ગયા હોવાના અહેવાલો છે. શરીર સાથ ન આપતું હોય તો કેદારેશ્વર જવાનું ટાળવું જોઈએ. અમારા ગૃપમાંથી બે ચાર જણા એવા સક્ષમ અને આત્મવિશ્વાસ સભર હતા કે જેમણે ગૌરીકુંડથી કેદારનાથ પગપાળા ચઢવાનું પસંદ કર્યું. તો સફળતાપૂર્વક અમારી સાથે જ ઉપર ચડ્યા. તેમને કશો વાંધો ન આવ્યો. અમને પણ લાગ્યું કે અમે પણ એવું કરી શક્યા હોત, પણ મારી પત્નીને ઘુંટણમાં ફ્રેકચર થઈ ચૂક્યા હતા.એટલે એને ઘણી તકલીફ પડે. ઉતરતી વખતે એટલો શ્રમ નહીં પડે, તે વખતે જોયું જશે. ‘ઈન પૈરોંસે ચલ કર તેરે મંદિર કભી ન આયા‘. પગે ચાલીને જઈ શકાતું હોય તો સારી વાત છે, પણ પગે તકલીફ હોય તો શું જાત્રા નહીં કરવાની? ઘોડા- ખચ્ચર, ડોલી, ઝોળી એ બધાં શેને માટે છે? એમને રોજી યે મળે અને આપણને સુવિધા રહે.
અમારી સાથે વોટરબેગ રાખી છે. મિલ્ટનની વોટરબેગ! એ જમાનામાં બિસલેરી પાણીની બોટલ નીકળી નહોતી. એ બિસલેરીની અહીં જરૂર પણ નથી. અહીં સર્વત્ર બિસલેરી વોટર જ કુદરત વહાવી રહેલ છે! વોટરબેગમાં પાણી નહીં ભરી લીધું હોય તોયે ચાલે. ખોટું વજન વધારવાનુ! ડુંગરાને ધરતી માતાના સ્તન કહ્યા છે, પર્વતસ્તન મંડલે, વિષ્ણુપત્ની નમસ્તુભ્યમ્ – માના સ્તનમાંથી દૂધ સ્રવતું હોય તેમ ડુંગરામાંથી નિર્મળ ઝરણાં વહેતા જ હોય છે. તે પ્રવાહની સામે ગ્લાસ કે બોટલ ધરી દો એટલે કવિ કલાપીની ગ્રામમાતા કાવ્યમાં રાજાનો ગ્લાસ જેમ શેરડીના રસથી ભરાઈ ગયેલો તેમ અહીં આપણો ગ્લાસ પણ ધરતીમાતાના ધાવણથી ભરાઈ જાય છે. બે હાથના ખોબા વડે પણ જલપાન કરી શકાય. પાણી જરાયે પ્રદૂષિત નથી.
રસ્તામાં ક્યાંક ક્યાંક પાનપરાગ, પાન મસાલા, ગુટકાના ખાલી પાઉચ પણ પડેલા દેખાય છે. માણસ જ્યાં જાય ત્યાં એનું છાણ વેરતો જાય, વિકૃતિ ઠાલવતો જાય, વ્યસનનું વાવેતર કરતો જાય. એક સારા વિચારને ફેલાતાં ખૂબ વાર લાગે છે જ્યારે દૂષણો ઝડપભેર ફેલાતાં જાય છે. શ્લોક શીખવા માટે મહેનત કરવી પડે છે જ્યારે ગાળ આપોઆપ આવડી જતી હોય છે. બગડેલો માણસ અન્ય લોકોને પણ બગાડે છે અને પ્રકૃતિને પણ બગાડે છે.
અમે પહોંચ્યા ત્યારે સાંજ પડવા આવી હતી. જેરકી જેવો પ્રકાશ હતો, પણ તેમાં ઉષ્ણતા નહોતી. જેમ જેમ અંધારું છવાતું જતું હતું તેમ તેમ ઠંડી વધતી જતી જતી. આખે રસ્તે પણ ઠંડો પવન સૂસવાતો હતો. હોટેલ પર પહોંચ્યા, રૂમ આપવામાં આવ્યા. રૂમમાં ગાદલા બગલાની પાંખ જેવા હતાં. જમીને અમે સૂઈ ગયા, પણ ઠંડી શરીરને કરડતી હતી. હાથ પગ થીજી ગયા છે એમ લાગ્યું. ગાદલા વજનદાર છે તેની નીચે રક્ષણ મેળવવા પ્રયત્ન કર્યો, પણ ગાદલા યે જાણે બરફના બનેલા હોય તેવું લાગ્યું. સાવ ઠંડાગાર! રોજની આદત મુજબ પ્રાત: શૌચ કરવાનો વખત થયો, પણ ટોયલેટ જવાની પગ ના પાડતા હતા. જે લોકો ટોયલેટ ગયા તેમને પણ નિરાશ થવું પડ્યું. આઉટપુટ તરીકે કશું જ ના નીકળે. ખોરાકની ગતિ જ અટકી ગઈ હોય એમ જણાયું. ટોયલેટમાં પાણી ક્યાં છે? એ પાણીનું બરફ થવા માંડ્યું હતું; પાણીના રૂપમાં બરફ જ હતો. અને શરીરની વિશેષ જગ્યા પર એ લગાડવાનું સાહસ કોઈનામાં નહોતું. બહુ વિચિત્ર પરિસ્થિતિ સર્જાઈ! કોઈને વાત કરતાંયે શરમ લાગે! શું ધોવાનું? કંઈ ધોવા જેવું નીકળ્યું જ નહીં હોય ત્યારે! પણ હવે નહાવાનું કેમ કરવાનું? તેલ લેવા જાય, સ્નાન! કેવી રીતે નહાવું? રમણકાકાએ ગરમ ગરમ ચા લઈને માણસને મોકલ્યો, પણ ચાની વરાળ સુદ્ધાં ઠંડી હતી. કપ કે ગ્લાસમાં રેડતાંની સાથે જ ચા ઠંડીગાર બની જતી હતી. સાલું આવું તો નહોતું ધાર્યું. અમે એકબીજાના તરફ જોઈને આ પરિસ્થિતિ પર મલકીએ! બીજું શું કરી શકીએ?
પણ આવું ક્યાં સુધી? શું આખો દિવસ રૂમમાં જ પુરાઈ રહેવાનું? બરફની કોટડીમાં? અમે હિંમત કરીને બહાર નીકળ્યા. સૂરજ તો ક્યારનો ઊગીને આભમાં ખાસ્સો ઊંચે પણ આવી ગયો હતો. પહેલી વાત અમારે કેદારનાથ મહાદેવનું મંદિર જોવું હતું. ધીમે ધીમે, ચાલતાં ચાલતાં,બીતાં બીતાં અમે બહાર નીકળ્યાં અને અમારામાં હિંમત આવવા માંડી. ઠંડી ઓછી થવા લાગી. આખા પર્વત પરની ઠંડી અત્યાર સુધી અમારી રૂમમાં ભરાઈ બેઠી હતી. રૂમની બહાર ઠંડી ઓછી હતી. ઠંડીએ અમને પકડી રાખ્યા હતા કે અમે ઠંડીને પકડી રાખી હતી? આજે અમારાથી શિવલિંગની પૂજા નહીં કરી શકાય. પૂજા માટે અગાઉથી નામ નોંધાવવું પડે. એ બધી પ્રોસિજર જાણી લીધી. આમ જોવા જોઈએ તો આખો હિમાલય જ શિવાલય છે. પણ કેદારનાથ એ સ્વયંભુ દ્વાદશ જ્યોતિર્લિંગ પૈકીનું એક છે એટલે એની પૂજા કરવી જોઈએ. વળી એ દુર્ગમ સ્થાન છે. અહીં સુધી આવવાનું સરળ નથી.
લખ્યું 15-06-22 11:56
અમારી ઉત્તરાખંડ- ચારધામની જાત્રા
૧૬
કેદારનાથ એક એવું તીર્થધામ છે જ્યાં ભગવાન કેદારનાથ દાદાનું સામ્રાજ્ય પ્રવર્તે છે. અહીંની હવા, સફેદ પથ્થર, કાંકરા, ખડકો તમામ પદાર્થોમાં દાદાનું સાંન્નિધ્ય અનુભવવા મળે છે. અંત સમયે પાંડવોને હિમાલય આવવાનું મન કેમ થયું હશે. હિમાળો ગાળવા માટે આ દેવભૂમિ જ કેમ પસંદ કરી હશે તેના કોઈ કારણો સમજાવવા પડે તેમ નથી. અહીં ન આવે તો બીજે ક્યાં જાય. ભગવાન સર્વત્ર છે જ, એમાં કોઈ શંકા નથી, પણ અહીં તો ભગવાન છે જ છે, એ વાતની પ્રતીતિ થાય છે. અહીં ઓછામાં ઓછું એક રાત તો રહેવું જ જોઈએ. ટૂર આયોજકો એ પ્રમાણે કરે જ છે. કરવું જ પડે તેમ છે; કારણ કે એક જ દિવસે ત્યાં જઈને પરત થવું મુશ્કેલ પણ છે! અમે એક જ રાત રહેલા કે બે દિવસ તે વિશે હું ચોક્કસ નથી. યાત્રા કર્યાના ચોવીસ વરસ પછી આ લખવા બેઠો એટલે થોડો ઘણો વિગત દોષ તો રહેવાનો જ. મારો મારો મુખ્ય આશય જ અમે જે અનુભવોમાંથી પસાર થયા તે જણાવવાનો છે એટલે તેમાં નાના નાના વિગતદોષો કોઈરીતે નડતર રૂપ નથી બનતા. એનું એટલું મહત્ત્વ પણ નથી.
મેં અગાઉ પણ લખેલું કે અમારે અહીં ગાળેલો પૂરેપૂરો સમય હૈયામાં ભરી લેવો છે, અને એ જ સાચવી રાખેલો સમય મારામાંથી અત્યારે બહાર નીકળી રહ્યો છે. એમાં મીઠું મરચું જરાયે નથી. બિલકુલ ઓરિજીનલ સ્વાદ! મંદિરને બહારથી જોઈ લીધું. આસપાસનું લોકેશન પણ બરાબર નિહાળ્યું. પછી થોડે દૂર આવેલા એક ખડક પાસે ગયા. અમારા સહપ્રવાસીઓ પણ અમારી જોડે હતા. જયેશ મહારાજ, તેમની પત્ની અને દીકરી અમારી જોડે જ હતાં. ખડક પર આથમતા સૂરજનો તડકો હતો તે અમને ઉપર ચડવા લલચાવતો હતો. અહીં આસપાસમાં સૌથી ઊંચો આ ખડક જ હતો. અમે એવી કલ્પના કરી કે દુનિયાની સૌથી ઊંચી જગ્યા પર અત્યારે અમે બેઠા છીએ. દાદાના ખોળામાં છીએ. અહીંથી ઊંચે હવે માત્ર આકાશ જ છે. અમે પ્રાર્થનાપ્રીતિ અમારી પાસે બગલથેલામાં રાખેલી જ છે. ધીમે ધીમે અંધારું ઊતરતું આવે છે. અત્યારે થોડુંક વાંચી શકાય તેમ લાગવાથી અમે પુષ્પદંત રચિત શિવમહિમ્ન સ્તોત્ર ગાવાનું શરૂ કરીએ છીએ.
મહિમ્ન: પારં તે પરમવિદુષો યદ્યસદૃશી સ્તુતિર્બ્રર્હ્મારદીનામપિ તદવસન્નાસ્ત્વયિ ગિરઃ |
અથાવાચ્યઃ સર્વઃ સ્વમતિપરિણામાવધિ ગૃણન્ મમાઙપ્યેષઃ સ્તોત્રે હર! નિરપવાદઃ પરિકરઃ ||
મને આ સ્તોત્ર બેહદ ગમે છે. આકાશવાણી પરથી શ્રાવણના દર સોમવારે એ રજુ થતું હતું. સંગીકાર રસિક ભોજક દ્વાર સ્વરબદ્ધ થયેલું અને વારાફરતી નર નારીના વૃન્દગાન રૂપે ગવાયેલા આ સ્તોત્રનો રાગ અને આરોહ અવરોહ બેહદ આકર્ષક છે તે સાથે દરેક શ્લોક પછી ગુજરાતીમાં અપાતી સમજૂતિ પણ હૃદયસ્પર્શી છે. વારંવાર સાંભળવાનું, ગણગણવાનું અને લલકારવાનું મન થાય તેવા આ સ્તોત્રનું પરિવાર સહિત અહીં ગાન કરીએ એ તો અમૂલ્ય લહાવો છે. આવી તક કેમ ચૂકાય? અમે સપરિવાર મુક્તકંઠે એ સ્તોત્ર ગાઈએ છીએ. મહારાજ પણ કોઈકોઈ જગ્યાએ સાથ આપે છે, સ્વાભાવિક છે કે આખું સ્તોત્ર એમને પણ મોઢે તો ન જ હોય. પણ સૌ એકચિત્તે ભાવપૂર્વક સાંભળે છે. અમારી ગાયકી કરતાંયે વિશેષ તો એ સ્તોત્રના શબ્દો અને એની તર્જ સાંભળનારને સ્પર્શે છે અને અન્ય લોકો પણ અમારી પાસે આવીને મંત્રમુગ્ધ થઈને સાંભળે છે. સ્તોત્ર લાંબુ છે, કઠિન પણ છે. જોઈને બોલવાનું હોય તોયે જીભે લોચા વળે તેવું અઘરું છે. પણ એ જ્યારે પૂરું થયું ત્યારે જાણે અમારી ભાવસમાધિ પૂરી થઈ હોયએમ સૌને લાગ્યું. એ સ્તોત્રમાં કોને કેટલું સમજાયું? કદાચ, કોઈને કશી જ સમજ નહોતી પડી છતાં સૌના હૈયાં ભાવથી આર્દ્ર થયાં હતાં.
આ સ્તોત્રના દરેક શ્લોકના શબ્દોની સંધિ છૂટી પાડીને, એક એક શબ્દ અનેકવાર છૂટો બોલાવીને જીભ પર રમતો કરવા માટે મેં ઉત્સાહભેર પ્રયત્ન કર્યો હતો. નહીં બોલાય, નહીં બોલાય એમ કહી પારાયણ કરવામાંથી હાથ ઊંચા કરી દેનાર ભાઈબહેનો મેં આ સ્તોત્ર બોલતા કર્યા હતા. મારી ભક્તિ સમજીને એ પ્રયાસ મેં કર્યો હતો. પહેલાં એકે એક શબ્દ છૂટો, પછી બબ્બે શબ્દો, પછી દરેક ચરણ પાંચ પાંચ વાર બોલીને પછી બબ્બે ચરણ અને છેવટે આખો શ્લોક બોલવાની અમારી મથામણ ભગવાને જરૂર નોંધી હશે. આખું સ્તોત્ર કરતા અમને મહીનાઓ લાગ્યા હતા. અમારી નિષ્ઠા અને ભક્તિ રંગ લાવી; મહાદેવજીના આશીર્વાદ અમને મળ્યા અને આ કઠણ લાગતું સ્તોત્ર અમારી કાલીઘેલી જબાનથી અમે બોલતા થયેલા એ આરો સૌનો સહિયારો પુરુષાર્થ અમને યાદ આવી ગયો.
ભાવસમાધિ પૂરી થતાં જ જયેશ મહારાજે ખુશ થઈને એક શ્લોક અમને યાદ કરાવ્યો. એમણે કહયું કે આખું સ્તોત્ર બોલવાનું ન ફાવે અને ફક્ત એટલું જ બોલતાં આવડે કે ‘તવ તત્ત્વં ન જાનામિ કિદૃશોS સિ મહેશ્વર. યાદૃશોSસિ મહાદેવ તાદૃશાય નમોનમ:‘ તોયે એમાં બધું આવી ગયું. હું હજી પણ એ સમજવાની કોશિષ કરું છું કે બધું આવી જાય એટલે શું શું આવી જાય.
હવે વાદળો ધીમે ધીમે અમારા માથા પર આવી ગયાં. અમને ગોદમાં લઈને એ ધીમે ધીમે નીચે ઉતરવા માંડ્યાં. ઝાંકળ જેવી હળવી વર્ષા અમારા પર વરસાવી ગયાં. અમને એવું લાગ્યું કે વરસાદના ફોરાં રૂપે ભગવાને અમને આશીર્વાદ આપ્યાં સૌના હૈયાં તૃપ્ત થયાં. વાદળની પાછળ અમે પણ ધીમે ધીમે નીચે ઊતરવા માંડ્યું. કોઈ ખાસ કંઈ બોલતું નહોતું. હમણાં થોડીવાર પહેલાં જ સમાધિનો જે આનંદ માણ્યો હતો તેને મમળવતાં મમળાવતાં નીચે ઊતરી ગયાં મંદિરને બહારની હાથ જોડી માથું નમાવી આદર આપીને પસાર થયા. હવે જમવા માટે પણ અમારી રાહ જોવાતી હશે, ઠંડી અમને એના આગોશમાં લેવા તત્પર હતી.
રૂમ પર ગયા. ભોજન લીધું અને મંદિરના પૂજારીઓ અમારી પાસે આવ્યા. જાતે પૂજા કરી શકાતી નહોતી. પૂજારી પાસે જ કરાવવી પડે. જુદા જુદા પ્રકારની પૂજા માટે જુદા જુદા ભાવ હતા. ભાવ ઊંચા હતા અને પૂજારીનો એટિટ્યૂડ પણ બરાબર ન લાગ્યો. એમની વાણીમાં તોછડાઈ અને અહંકાર વર્તાતો તો. અમારામાંથી કોઈકે ટકોર પણ કરી કે તમારી વાણીમાં અભિમાન કેમ છલકાય છે! પૂજારી બોલ્યો કે અભિમાન કેમ ન કરીએ? દેવભૂમિમાં જન્મ મળ્યો તે એમનેમ નથી મળ્યો. પૂર્વજન્મમાં કેટલા સત્કર્મો કીધાં હશે ત્યારે અમારો અહીં જ્ન્મ થયો! જે હશે તે, પણ આ લોકોને આખા વરસમાં કમાવા માટે છ મહીના જ મળે છે. યાત્રિકો પાસેથી મળતી દક્ષિણા પર જ તો જીવનનિર્વાહ કરવાનો હોય છે. અમે ઊંચી દક્ષિણા આપીને પૂજા નોંધાવી. પૈસા ચૂકવી દીધા, સવારે મહારાજ અમને હાથ પકડીને મંદિરે લઈ જશે, પાસે બેસાડશે અને પૂજા કરાવશે. અમે અમારી મુખ્ય તકલીફ જણાવી કે અમને સ્નાન કરવાની તકલીફ છે. આટલી બધી ઠંડીમાં શરીર પર પાણી રેડીને નહાવું કોઈ તે શક્ય નથી. સ્નાન કર્યા વગર પૂજા કઈ રીતે કરી શકાશે? મહારાજનો જવાબ અમને વહેવારુ લાગ્યો, જો કે અમે મલક્યા વગર ન રહી શક્યા. મહરાજે છૂટ આપી. એમણે કહ્યું કે વારિસ્નાનને બદલે વાયુસ્નાન ચાલશે! આ વાયુસ્નાન શબ્દ અમને ગમી ગયો. કોઈ દિવસ નહાવામાં મોડું થઈ જાય કે નળમાં પાણી ન આવે તો ‘નહાયા નથી‘ એમ કહેવાને બદલે ‘વાયુસ્નાન‘ કરી લીધું છે એમ વટભેર કહી શકાય!
મહારાજ સવારે વહેલા ઊઠાડવા આવ્યા. અમે ચારે જણાં પૂજામાં બેઠા. અહીં શિવલિંગનો આકાર નોર્મલ શિવલિંગ જેવો નથી પણ પહાડ આકારનો પથ્થર જેવો જણાયો. એના પર ચોખ્ખું ઘી ચડાવવાનું હતું. શિવલિંગ પર ચોપડવાનું હતું. પૂજા કર્યા પછી એ ઘીવાળા શિવલિંગને ભેટવાનું હતું. રૂટિન કરતા જુદું લાગે ને! મહારાજે સમજાવ્યું કે આ શિવલિંગ એ પહાડ નથી, પણ વૃષભનો પીઠવાળો ભાગ છે. તો પછી ડોકું ક્યાં ગયું? ડોકું ગયું નેપાળમાં! નેપાળમાં ભગવાન પશુપતિનાથછે તે વૃષભના ડોકાં રૂપે છે. શિંગડા સાથેનું માથું નેપાળમાં છે. તો પછી નેપાળની પણ એક ટ્રીપ મારવી પડશે.
ધારવા કરતા પૂજા જલદી પૂરી થઈ ગઈ, નહિતર યાત્રિકોનો ધસારો વધારે હોય તો નંબર આવતાં વાર લાગે.. છેક બપોર પણ થઈ જાય તો નવાઈ નહીં. ચાલો, પૂજા થઈ ગઈ. સૌ રૂમ પર આવી પણ ગયા.હવે ચા નાસ્તો કરીને પરત ફરીએ. જમવાનું તો બપોરે ગૌરીકુંડમાં છે. કુંડમાં નહી! ગૌરીકુંડ તો ગામનું નામ છે.
ક્રમશ:
અમારી ઉત્તરાખંડ- ચારધામની જાત્રા
૧૭
કેદારનાથ ચડતી વખતે અમે ઘોડા કર્યા હતા. ઘોડાનું ભાડું પણ વધારે હતું અને ઘોડો લીધા પછી પણ રસ્તે આપણે પગપાળા તો ચાલવું પડે જ છે. અમારા પૈકી કેટલાંક લોકો પગે ચાલીને ચડ્યા હતા અને પગે ચાલીને જ તેઓ ઊતરવાના પણ હતા.અમારાં બાળકોએ પણ અમને કહી દીધું કે અમે ઘોડા પર બેસવાના નથી. મને પણ લાગ્યું કે ચડતી વખતે હાંફી જવાય, હવા ઉત્તરોત્તર પાતળી થતી જાય, ડુંગરા પર પવન ઉપરથી નીચે તરફ આવતો હોય તે ચડવામાં મુશ્કેલી ઊભી કરતો હોય છે. નીચે ઊતરતી વખતે એ બધી તકલીફ તો નહીં જ પડે. અમે ઘોડા ન કરવાનું નક્કી કર્યું. પત્નીને જો તકલીફ જેવું લાગે તો રસ્તેથી ઘોડો કરી લેવાશે એમ વિચારીને અમે ચાલવા માંડ્યું. બાળકો તો બીજાંની સાથે આગળ નીકળી ગયા. હું અને જશુ ધીમે ધીમે ચાલવા લાગ્યા. જશુના ડગલાં નાના પડે અને ધીમા પણ ખરાં જ, એટલે અમે પાછળ પડી ગયા. કેદારનાથનું પાદર પણ વટી ગયું. બીજા ત્રણ ચાર કિલોમીટર ચાલી કાઢ્યું પણ હવે જશુના પગ ભરાઈ આવ્યા. એના પગે અસહકાર કરવા માંડ્યો. ઘોડાવાળો મળી જાય એ માટે હું પાછળ નજર દોડાવું પણ કોઈ નજરે ન આવે. હકીકત તો એ છે કે ઊતરતી વખતે આપણા સમગ્ર શરીરનું વજન ગુરુત્વાકર્ષણ સહિત આપણા પગ પર આવે છે. એટલે ચડતી વખતના કરતાં પણ ઊતરતી વખતે વધારે તકલીફ પડે એ બાબત અમારા ધ્યાન બહાર રહી ગઈ. જરૂર પડે તો અડધે રસ્તેથી ઘોડો કરી લેવાશે એ ગણતરી પણ ખોટી હતી. એવો યાત્રિક વગરનો ખાલી ઘોડો કોઈ આવતો નથી.
અમને કોઈ મદદ ન મળી. સૌ અમારાં કરતાં ક્યાંયે દૂર આગળ નીકળી ગયાં હતાં. પાછળ રહી ગયા હતાં માત્ર અમે બે જ. જશુના પગે સોજા ભરાવા માંડ્યા હતા. મને હવે પસ્તાવો થવા માંડ્યો. મારી પત્નીની હાલત માટે હું મારી જાતને ગુનેગાર માનતો થયો. મને ખબર હતી કે એના પગ પાંગળા છે, પછી કોઈ તર્ક કુતર્ક કર્યા વગર એને માટે ઘોડો કરવો જોઈતો હતો. મેં પૈસા પાછળ જોયું? કંજુસાઈ કરી? જે હોય તે પણ અત્યારની દુર્દશા માટે હું જ અપરાધી હતો. કોઈ કહે કે ન કહે, પણ મારા આ અપરાધ બદલ આખી જિંદગી હું મારી જાતને માફ કરીશ નહીં. થાકીને લોથ થઈને, ઘસડાતા પગે અમે ગૌરીકુંડ પહોંચ્યા ત્યારે તમામ લોકો જમી પરવારીને આગળના પ્રયાણ કરતા પહેલાં અમારી રાહ જોતાં હતાં. રમણભાઈ શાહને અમારી ચિંતા થતી હતી.
એક પારોળી પર જ અમે બેસી પડ્યા. દીકરો દીકરી બંને જણા અમારી પાસે આવી ગયા. જે કંઈ ખાવાનું બચ્યું હતું તે ખાઈ લીધું અને બસમાં બેસી ગયા. બસમાં બેસવા પગ ઊંચો થતો ન હતો. જેમ તેમ કરીને એને બેસાડી. બસમાં પગ લાંબો કરીને બેસાડવું પડે તેમ હતું. એ વ્યવસ્થા થઈ ગઈ. આંખ ખુલ્લી રાખીએ કે બંધ રાખીએ, પણ અત્યારે કેદારનાથધામ અમારા ચિત્તમાંથી ખસી ગયું. સોજાવાળા પગ અને પીડા સહન કરતો ચહેરો જ દેખાતો રહ્યો. દુખાવાની દવા લીધી. બસ ચાલતી રહી, વિચારો પણ ચાલતા રહ્યા. સ્થૂળ દૃષ્ટિ બહાર જોતી હોય તેવું લાગે, પણ બહારનું કોઈ પ્રતિબિંબ તેમાં ઝિલાતું નહોતું. કેમેરામાં રોલ ન હોય અને સેલ પણ ન હોય તો ફોટો કેવી રીતે લઈ શકાય?! હું સતત મારી જાતને ઠપકો આપતો રહ્યો. જે કંઈ થયું તે મારે લીધે જ થયું. એ અપરાધભાવ મારા મનમાંથી કેમેય નીકળતો નહોતો.
વિચારમાં ને વિચારમાં અમે ક્યાં આવી પહોંચ્યા તે ખબર ન પડી. કોઈ જગ્યાએ રાત્રિરોકાણ કીધું કે પછી પહાડી માર્ગ પર બસ હંકારતા હંકારતા સીધા જ અહીં આવી ગયા તેનો ખ્યાલ નથી. અમારી બસ ઊભી રહી ત્યારે અમે ભગવાન બદરીનાથના પ્રાંગણમાં ઊભા હતા. મંદિરની સામે જે હોટેલ છે તેમાં જ અમારો ઊતારો હતો. ભગવાન કેટલો દયાળુ છે! એને અમારા પગની હાલત વિશે ખબર જ હશે એટલે અમને ચાલવાની તકલીફ ન પડે એવી ગોઠવણ સહજ રીતે જ થઈ ગઈ. અને મંદિર પ્રવેશ કરતા પહેલાં જ ગરમ પાણીના કુંડ પણ સ્નાન કરવા માટે તૈયાર જ હતા. મેં જશુને ત્યાં જ બેસાડી. જે રૂમ ફાળવી તેમાં સામાન મૂકી આવ્યા. ટુવાલ અને કપડાં જ સાથે રાખ્યાં. યમુનોત્રીમાં પણ ગરમ પાણીના કુંડ હતા. પણ ત્યાં નવાઈ ખાતર જ શરીર ઝબકોળ્યું હતું. આંખને ઘેન ઘેરી વળે તો આપદા ઊભી થાય તેમ હતું. જ્યારે અહીં સ્નાન કીધાં પછી કશે જવાનું નહોતું, ઘેન ચડે તો રૂમમાં આવીને સૂઈ જવાનું હતું. મન મૂકીને નાહ્યાં. થાકેલા પગને બરાબર સેક પણ મળ્યો.
હળવાશનો અનુભવ થયો. શરીર અને મનને કળ વળી. બાળપણથી જે ચિત્ર હું ગીતાના પુસ્તકમાં જોતો આવેલો તેનું સ્મરણ થયું. એ પુસ્તકના શરૂઆતના પાના પર ડાબી તરફ લાલ- લીલા રંગના અક્ષરોમાં દેવદેવીઓની સ્તુતિ હતી અને સામે જમણી તરફના પાના પર એ દેવ કે યાત્રાધામોના ફોટા હતા. એમાં લીલા રંગે બદરીનાથ ભગવાનની સ્તુતિ હતી અને મંદિરનો ફોટો પણ હતો. એક્ઝટલી તે મુજબનું જ આ ધામ હતું! મને તો જાણે એમ જ લાગ્યું કે આ મારું ચિરપરિચિત સ્થળ છે. એ સ્તુતિ નાનપણમાં તો હું એમ જ વાંચી જતો. ‘પવન મંદ સુગંધ શીતળ‘- રાગમાં કેવી રીતે ગવાય તે ખબર નહોતી. નિશાળમાં કલાપીની એક કવિતા ભણવામાં આવેલી ‘દ્યુતિ જે તને જીવાડતી દ્યુતિ તે તને સંહારતી; જે પોષતું તે મારતું એ ક્રમ દીસે છે કુદરતી.‘ વિચાર વિસ્તાર માટે પણ એ પંક્તિ પૂછાતી હતી. એ હરિગીત છંદમાં લખાયેલી છે એમ જાણવા મળ્યું. છંદને યાદ રાખવા માટે અમે એનો રાગ સમજી લેતા. પંક્તિ વાંચતાંની સાથે જ ખબર પડી જાય કે એ કાવ્ય કયા છંદમાં છે. આ સ્તુતિને મેં રીતે ગાઈ જોઈ. (“ગાય” જોઈ નહીં!) અદ્ભુત! એ સ્તુતિ હરિગીતમાં બરાબર બેસી ગઈ! એ જ રીતે ‘રામચન્દ્ર કૃપાલુ ભજમન‘ ભગવાન રામની સ્તુતિ પણ હરિગીતમાં બેસી ગઈ. હરિના ભજનો કે હરિની સ્તુતિ અને સ્તોત્રો માટે જ ‘હરિગીત‘ છંદ બનાવેલો હશે કે? એવો તુક્કો પણ મનમાં આવી ગયો! પણ એકવાર આકાશવાણી અમદાવાદ વડોદરા પરથી સવારના રજુ થતા ભક્તિસંગીતના કાર્યક્રમ ‘અર્ચના‘ માં ઊંચા અને બુલંદ અવાજે મેં ‘પવન મંદ સુગંધ શીતલ હેમમંદિર શોભિતમ્‘ સાંભળ્યું અને મારો દિવસ સુધરી ગયો. હરિગીતમાં હું જે ગાતો આવ્યો હતો તે માંદું માંદું લાગ્યું. ફિક્કું લાગ્યું. જ્યારે રેડિયો પર જે સાંભળ્યું તે તો રૂંવાડા ઊભા કરી દેનારું લાગ્યું. એ તર્જમાં શબ્દો જાણે આકાશમાં છૂટથી ફેંકાતા હતા અને હૈયાને વાઈબ્રેટ કરતા હતા. શબ્દો તો તે ના તે જ! (‘તેના તેજ‘ નહીં!) છંદનું બંધારણ પણ તે જ છતાં, યોગ્ય સ્વરરચના કરવાથી શબ્દોમાં પ્રાણ ફૂંકાયા! શબ્દોને ગતિ મળી, શબ્દો અર્થસભર બન્યા. સંગીતનો આ કેવો ચમત્કાર! (અત્યારે યુ-ટ્યૂબ પર શોધી જોયું પણ આકાશવાણી પર મેં જે સાંભળેલું તેની તોલે આવે એવું એકેય નથી)
અત્યારે ચુમ્મોતેર (કે ચમ્મોતેર) વર્ષની ઉંમરે હું યુવાનીમાં કરેલી યાત્રાના સુમધુર દિવસો યાદ કરવા બેઠો તેમ તે વખતની યુવાન વયે હું બચપણ અને નિશાળના સ્મૃતિવનમાં ભ્રમણ કરવા લાગી ગયેલો. એને લોકો અતીતરાગ કહીને વગોવે છે, પણ અમારો એ અતીત ભવ્ય હતો એમ તો આ વાંચનાર સૌ કોઈને લાગશે. અમારો ‘જ‘ જમાનો શ્રેષ્ઠ હતો એમ હું નથી કહેતો. એવો જ-કાર આપણને ન શોભે, પણ અમારા જમાનામાં જે સારું હતું તે કહેવાનો અમારો અધિકાર ખરો કે નહીં? અમારો સમય સાવ ફેંકી દેવા જેવો તો નહોતો જ એમ તો અમે જરૂર કહી શકીએ તેમ છીએ! એમાં ડુબકી મારવાથી અમને સમાધિનો આનંદ મળે છે અને હકારાત્મક ઊર્જા મળે છે એ કેમ ભુલાય?
અમારી ઉત્તરાખંડ- ચારધામની જાત્રા
૧૮
મેરે દિલને જો માંગા મિલ ગયા, મૈંને જો કુછ ભી ચાહા, મિલ ગયા!
હો ગઈ પ્યાર કી હર તમન્ના તમન્ના જવાં….
બદરીનાથ ભગવાનના દર્શન આગલી સાંજે તો કર્યા જ હતા. સવારે ઊઠીને, નાહી ધોઈને ફરીથી પૂજા દર્શન કર્યા. સ્તુતિ તો આવડતી હતી. નાનપણથી લલકારતો હતો, પણ અહીં બદરીનાથ ભગવાનની સમક્ષ ઊભા રહીને એ ગાવાની મજા જ કંઈ જુદી હતી. મેસેજ મોકલીએ અને રૂબરૂ વાત કરીએ તેમાં ફરક તો રહે જ. ભગવાન પ્રત્યેનો ભાવ, ભક્તિ અનુરાગ એ સાંસારિક પ્યારથી કંઈક અનેરો જ છે. અહીં આવવાનું અમારી સાત પેઢીમાં કોઈએ કદી વિચાર્યું સુદ્ધાં નહોતું. હું- અમે આવી શક્યા એ ગૌરવની ક્ષણે અમારાં પૂર્વજોને યાદ કરવાનું અમે ભૂલ્યા નથી. ખાસ કરીને મારી મા કે જેણે બચપણથી મને આ વિચાર વારસો અને ધ્યેય આપ્યું. પરમ તત્વ સાથેનો સંબંધ જોડી આપ્યો.
બદ્રીનાથ મંદિરમાં ભગવાન નારાયણની સ્વયંભૂ મૂર્તિ છે. બદરીનાથની મૂર્તિ ધ્યાનસ્થ અને ચતુર્ભુજ છે. બદ્રીનાથની પૂજા માટે માત્ર દક્ષિણ ભારતના કેરળના પૂજારીઓ જેમને રાવલ (Badrinath Pujari) કહેવામાં આવે છે તેમને જ અધિકાર પ્રાપ્ત છે. આજે પણ બદ્રિનાથ ધામમાં તેમના જ વંશજો પૂજા કરે છે. માત્ર મુખ્ય પૂજારીને જ મૂર્તિને સ્પર્શ કરવાનો અધિકાર છે. પરંપરાગત કથા પ્રમાણે દેવોએ નારદકુંડમાંથી એ મૂર્તિને બહાર કાઢીને સ્થાપિત કરેલી. એ પછી એ મંદિર પર બૌદ્ધોનું પ્રાબલ્ય થયું. એ મૂર્તિને એમણે બુદ્ધની મૂર્તિ સમજીને પૂજવાનું ચાલુ રાખેલું. આદ્ય શંકરાચાર્યના વખતમાં એ લોકો તિબેટ ચાલ્યા ગયા. એ વખતે મૂર્તિને એમણે અલકનંદામાં નાંખી દીધેલી. શંકરાચાર્યે એ મૂર્તિને અલકનંદામાંથી બહાર કાઢીને વિધિવત પુનર્પ્રતિષ્ઠિત કરી, કહેવાય છે કે એ પછી દર્શનાર્થીઓની કમી અને ભોજનનું કષ્ટ હોવાને કારણે પૂજારીઓએ એને તામ્રકુંડમાં નાંખી દીધેલી. પછી રામાનુજ સંપ્રદાયના કોઈક આચાર્યે એની ફરીથી પ્રાણપ્રતિષ્ઠા કરી એવો એનો ઈતિહાસ છે.
મગજ ચકરાઈ જાય તેવી વાત છે. જે ભગવાન બુદ્ધે મૂર્તિપૂજાનો વિરોધ કર્યો તેમના અનુયાયીઓએ તેમની જ મૂર્તિપૂજા ચાલુ કરી દીધી. જે બુદ્ધ ભગવાને જીવહિંસાનો સખત વિરોધ કરી પ્રાણીમાત્ર પ્રત્યે કરુણા રાખવાનો બોધ આપ્યો તે જ બૌદ્ધો માંસાહારી બન્યા. અને જે સમયે આખું ભારત જંગલ વચ્ચે વસેલું હતું. કોઈ રસ્તા પણ નહોતા અને સઘળે પગપાળા જ વિહાર કરવાનો હતો તે સમયે યુવાન આદિ શંકરાચાર્યે સમગ્ર ભારતની પ્રદક્ષિણા કરી અને દેશના ચાર ખૂણે ચાર શક્તિપીઠો સ્થાપી. એ શક્તિપીઠો એટલે કોઈ સ્થૂળ મકાન નહીં પણ જ્યાંથી વૈદિક વિચારધારાને વરેલા જ્ઞાની અને કર્મશીલ પ્રચારકોની ફોજ તૈયાર થઈને લોકોના જીવન ઉન્નત કરવા મથતી રહી. જે વિભૂતિને વૈદિક સંસ્કૃતિએ ભગવાન વિષ્ણુનો અવતાર ગણાવ્યો તેણે સ્થાપેલા બૌદ્ધ ધર્મને શંકરાચાર્ય જેવા યુવાને હિમાલયને પેલે પાર સુધી ખદેડી દેવાની જરૂર પડી. આવું કેમ બન્યું? અદ્વૈતવાદનો મહિમા ગાનાર શંકરાચાર્ય પોતે મૂર્તિની પ્રાણપ્રતિષ્ઠા કરાવે અને દેવ દેવીઓના સગુણ સ્વરૂપની સ્તુતિ તથા સ્તોત્રો રચે એ પણ કેવી અજીબોગરીબ ઘટના!
જે લોકો કંઈ જ નથી જાણતા તેવા ભાવિકો તો શ્રદ્ધાપૂર્વક દર્શન કરીને, બે હાથ જોડીને આરતી પ્રાર્થના કરીને તૃપ્ત હૈયે વિદાય લઈ લે છે, પણ જેમને શંકરાચાર્યના કર્મયોગ વિશે થોડીક પણ માહિતી હશે તે અહીં આવીને એના તપનું સ્મરણ જરૂર કરશે. ભગવાન બુદ્ધની બધ્ધી વાત સાચી, પણ તેમની सर्वम् क्षणिकम् सर्वम् दु:खम् વાળી વાત ભારે અનર્થકારી છે. વૈરાગ્યની પણ કોઈ સીમા હોય કે નહીં? સમગ્ર સંસાર આ વિચારધારા હેઠળ ભગવાં ધારણ કરીને હાથમાં ભિક્ષાપાત્ર લઈને ઉદાસી બની નીકળી પડશે તો સંસાર ચાલશે કેમ? એ ભિક્ષાપાત્રમાં ભોજન મૂકનાર કોઈ ગૃહસ્થી પણ રહેવો જોઈએ કે નહીં? વેપારધંધો કોણ કરશે? ખેતી કોણ કરશે? શુશ્રુષા કોણ કરશે? પરદેશી હુમલાખોરો સામે લડશે કોણ? અરે, ભિક્ષુકોના ભગવાં વસ્ત્રો કોણ તૈયાર કરશે? લોકો પરણશે જ નહીં તો ગૃહસ્થાશ્રમ તૂટી જશે, નવી પેઢીનું સર્જન જ ન થશે તો દુનિયા માનવવસતિ વિહોણી થઈ જશે. ભિક્ષુક બની જવું એટલે ટોટલી નિવૃત્તિવાદ. એનાથી જગતનું શું ભલું થવાનું હતું? આટલા બધા આત્યન્તિક કેમ થવાય? જે દેશમાં બૌદ્ધ ધર્મનો જન્મ થયો ત્યાંથી જ એને ઉખેડી કાઢવો પડે એ પણ કેવી વિડંબના? અને એને ભારતમાંથી નામશેષ કર્યા પછી શું કરવાનું? બત્રીસ વરસની ઉંમરે જેમની આવરદા પૂરી થઈ ગઈ એવા આ શ્રદ્ધેય મહાપુરુષે એકલે હાથે કેવું ભગીરથ કામ કર્યું? અને આજે આપણે કયા મુકામ પર છીએ? શંકરાચાર્યની પીડા હજી સુધી આપણને સમજાઈ નથી. આજના શંકરાચાર્યો ગાદી પકડીને બેઠા છે, તેમનો કોઈ કર્મયોગ હિંદુપ્રજાને ખબર નથી. એમને કોઈ ઓળખતું સુદ્ધાં નથી. મન વિષાદથી ભરાઈ જાય તેવી પરિસ્થિતિ છે.
જે લોકો જાણે છે, વિચારે છે તેઓ દુ:ખી થાય, ન જાણનારા પરમ ભાગ્યશાળી કહેવાય. જાણ્યાનું ઝેર જ્યારે અજ્ઞાનતા એ મોટો આશીર્વાદ ગણાય છે.
હશે, યાત્રાના ધામો એ સાત્વિક માણસોએ કરેલા તપના સ્મારકો છે. એમના તપથી પ્રસન્ન થઈને તેમને આશીર્વાદ આપવા સાક્ષાત ભગવાન અહીં સ્વયંભુ પ્રગટ થયા છે. કર્મયોગીઓનું એ પ્રેરણાસ્થળ છે. આશ્વાસન અને આશીર્વાદનું મથક છે.એટલે જ તો અનેક વિટંબણાઓ સહન કરીને પણ લોકો અહીં આવે છે. આ જનમમાં ચૂકી જવાયું તો કંઈ નહી, આવતા જનમમાં મહાપુરુષોના રસ્તે ચાલીશું એવો સંકલ્પ થાય તોયે ભયોભયો.
ઠંડીના દિવસોમાં જ્યારે બદ્રીનાથ ધામના કપાટ બંધ રહે છે, તે વખતે જોશીમઠના નરસિંહ મંદિરમાં ભગવાન બદ્રીનાથની પૂજા કરવામાં આવે છે.
દર્શન કરીને બહાર નીકળ્યા. કુમળો કુમળો તડકો નીકળ્યો હતો. જેને અમે ગામડામાં ‘જેરકી‘ કહીએ છીએ તેની મજા માણી રહ્યા હતા. અદ્ભુત વાતાવરણ અને દિવ્યતાનો અનુભવ કરી રહ્યા હતા ત્યાં જ મારા સંતાનોએ એક નવી જ વાત કરી. આજ સુધી અમે એનાથી અજાણ હતા. અમે એટલે કે અમે બે જ નહીં, પણ બહુ જૂજ યાત્રાળુઓને એની ખબર હશે. ગઈકાલ સુધી મારાં બાળકોને પણ એ વાતનો કોઈ ખ્યાલ નહોતો. એમણે અમને કહ્યું કે “પપ્પા, ગઈકાલે કેદારનાથમાં તમારાથી છૂટાં પડીને અમે ફરતા હતા ત્યારે દિલ્હીથી અહીં ફરવા આવેલા એક ગૃપ સાથે અમે વાતે વળગ્યાં હતાં. તેમણે અમને પૂછ્યું હતું કે તમે બદરીનાથ જઈ આવ્યાં? અમે કહેલું કે હજી આવતીકાલે જવાના છીએ. તેમણે કહ્યું કે જો તમે હજી ગયા નથી અને કાલે જવાના જ છો તો અમારી આગ્રહભરી વિનંતી છે કે તમે નજીકના માણા ગામે જરૂર જજો. માણા? હા, ગામનું નામ માણા છે. બદરીનાથ મંદિરથી ત્રણેક માઈલ જેટલું જ દૂર છે. કોઈ ટૂરવાળા ત્યાં લઈ જતા નથી, પણ મંદિર પાસેથી જીપ ઉપડતી હોય છે. કોઈ સંગાથ શોધીને તમે જીપમાં બેસી જાઓ અને માણા ગામની મુલાકાત અવશ્ય લેજો. ત્યાં શું છે? અરે, ત્યાં જઈને જોયા પછી તમને લાગશે કે અહીં સુધી આવ્યા પછી જો આ સ્થળ જોવાનું ચૂકી જવાય તો જિંદગીમાં ખરેખર કંઈ ગુમાવ્યાનો અફસોસ રહી જાય. સાવ નજીક જ છે.‘
બાળકોની ઉત્સુકતા વધી ગઈ હતી એટલે પૂછ્યું કે તમે કહો તો ખરા કે ત્યાં એવું શું છે? ‘હમ શબ્દોમેં ઉસકા વર્ણન કર નહીં સકતે. હમારી વાણીમેં ઈતના સામર્થ્ય કહાં? ત્યાં મહર્ષિ વ્યાસ ભગવાનની ગુફા છે. જ્યાં બેસીને એમણે મહાભારત ગ્રંથની રચના કરેલી. મહાભારત પંચમ વેદ:. બીજી ગણેશ ગુફા છે જ્યાં બેસીને ભગવાન ગણેશજીએ મહાભારત લખવાનું કામ કરેલું. અહીં થઈને પાંડવો સ્વર્ગે ગયેલા. અહીં સરસ્વતી નદી વહે છે તેને પાર કરવા માટે ભીમે એક મોટી શીલા વડે પુલ બનાવી દીધેલો તે ભીમશીલા છે. માતા સરસ્વતી અહીંથી પાતાળમાં ચાલી જાય છે. અહીં સિવાય ભારતમાં ક્યાંયે તે દેખાતી નથી.‘ આ માહિતી અમારા માટે પણ ખૂબ રોચક હતી.
ક્રમશ:
અમારી ઉત્તરાખંડ- ચારધામની જાત્રા
૧૯
જિજ્ઞાસા, ઉત્સુકતા, મુગ્ધતા, કૂતુહલ વગેરે શબ્દોમાં જે માધુર્ય છે તે નાના બાળકોમાં વિશેષ જોવા મળે છે. કોઈ વિષય, વસ્તુ કે ઘટનામાંથી વિસ્મયભાવ નીકળી જાય પછી તે માણસ નીરસતા તરફ ઢળતો જાય છે. વિદ્યાર્થીઓમાં આ ગુણ હોવો જરૂરી છે. અફસોસની વાત છે કે માણસ જેમ જેમ જ્ઞાની બનતો જાય છે તેમતેમ જીવનમાંથી આ તત્વ ઘટતું જાય છે. બચપણમાં આકાશમાંનો ચંદ્ર જોઈને તેનું આકર્ષણ થતું. ચાંદની રાત્રે ચોકમાં ખુલ્લામાં સૂતા હોઈએ અને ચાંદામામામાં ઝાડ અને બકરી અને ડોસી દેખાય! કાળાં વાદળો દોડતાં આવે અને ચાંદામામા સંતાઈ જાય! કૂ…ક બોલે! થોડીવાર પછી વાદળાં ચાલી જાય અને ચાંદામામા હસતા હસતા ‘ઉં આ રિયો!‘ કહેતા પ્રગટ થાય. એ જોઈને બાળકોનું હેયું નાચી ઊઠે. મોટા થયા પછી, વિજ્ઞાનમાં ભણવાનું આવે કે એ તો પૃથ્વીમાંથી છૂટો પડેલો નિર્જીવ ગોળો છે. એની પાસે પોતાનું કોઈ તેજ નથી. એ તો પરપ્રકાશિત છે. એના પર ઝાડ નથી, ડોસી નથી, બકરી નથી. જે દેખાય તે તો પથ્થરના ખડકો છે. બસ, ખલાસ! જ્ઞાન આવ્યું અને જીવનનું કાવ્ય ઊડી ગયું. ચાંદામામા તરીકેનું સગપણ હતું તે ઓશિયાળું બની ગયું.
સદભાગ્યે, ભગવાને અમને હજી અજ્ઞાની જ રાખ્યાં છે તે એનો કેટલો મોટો ઉપકાર છે. આપણે કંઈ જ નથી જાણતા, અથવા જે જાણીએ છીએ તે અતિ અલ્પ જ છે; નહીં બરાબર છે, આપણે હજી ઘણું જાણવાનું બાકી છે. એ સમજણ ન હોય તો પ્રવાસ કરવાનો અને આ બધા સૌંદર્યધામોમાં રખડી આવવાનો કોઈ અર્થ નથી. મારો વિદ્યાર્થીભાવ હજી જળવાઈ રહ્યો તે ઈશ્વરની કૃપા છે. વેદકાળના આપણા ઋષિઓ જિનિયસ હોવા છતાં ગંભીર થઈ જવાને બદલે હળવાશ લઈને જીવ્યા. ઉદાસીન થવાને બદલે મુગ્ધતા જીવનમાં જાળવી રાખી એટલે જ વરસતા વરસાદમાં તેઓ નાચ્યા અને જળસૂક્તો રચ્યાં. નદીઓ, સમુદ્ર અને પહાડોનાં સૌંદર્યમાં તેમને ભગવાન દેખાયો અને તેને ધર્મસ્થાનો બનાવ્યાં. આ સૃષ્ટિ રહસ્યમયી છે. સૌન્દર્યવતી છે. એનો પાર કોણ પામી શકે? આપણે તો માત્ર હાથ જોડીને તેને વંદન કરી શકીએ.
માણા ગામ વિશેની અદભુત વાત સાંભળીને અમારી પણ ઉત્સુકતા વધી ગઈ.
અમે ટૂર ઓર્ગેનાઈઝર રમણભાઈ શાહને મળીને આ વાત કરી કે અમારે માણા જવું છે. એમણે છૂટ આપી. શાંતિથી ફરી આવવા કહ્યું. અમારું સરસ્વતી નદી પ્રત્યેનું આકર્ષણ વધી ગયું.
મંદિર પાસેથી અમને એક હિંદીભાષી કપલ મળી ગયું એટલે શૅરીંગમાં એક જીપ ભાડે કરી. બહુ જલદી અમે માણા ગામ આવી ગયા. હવે અહી પગપાળા ફરવાનું હતું. આસપાસ બધું જોવાનું હતું. બંને ગુફા જોવાની હતી. રસ્તો ઉબડખાબડ હતો. ગુફા આઘે આઘે હતી. અમે જાણે કે કોઈ નવી જ દુનિયામાં આવી ગયા. એમ તો આ દેવભૂમી જ આખી નવી દુનિયા હતી, તેમાંયે આ તો કોઈ ફિલ્મમાં અતિ પ્રાચીન – પ્રાગૈતિહાસિક કાલ્પનિક ગામ દર્શાવતા હોય તેવું એ ગામ હતું; જાણે કે સપનાની દુનિયા! મનમાં એમ થતું હતું કે અહીંની તસુએ તસુ જમીન પર પગે ચાલીને અમે અમારાં ચરણોને પાવન કરી લઈએ. એ ધરતી એ હવા બધું જ પવિત્ર હતું.
અમારા ઉત્સાહનો કોઈ પાર ન હતો. પણ એક ભૂલ મારે નહોતી કરવી. હું સાવધ હતો. ગઈકાલનો મારો અપરાધ તો હજી તાજો જ હતો. તે મને ડંખ માર્યા કરતો હતો. મારી પત્નીના પગની હાલત ખરાબ હતી. પગે સોજા હતા, દુ:ખાવો તો થતો જ હતો પણ પેઈનકિલર લઈને ચલાવતી હતી. મેં આસપાસ નજર કરી, અહીં ઘોડા ખચ્ચર કંઈ નહોતું. પણ કેટલાક પહાડી લોકો હતા તેઓ અશક્ત માણસો કે વૃદ્ધોને કંડીમાં બેસાડીને એ કંડી ખભા પર નાંખીને બધે ફેરવતા હતા. અમે નાનપણમાં ગામડામાં જોતા આવેલા કે આદિવાસી મજુરણ મહિલાઓ તેમના નાના ધાવણાં બાળકોને લઈને કામે આવતી ત્યારે લૂગડાંનો ઝોલો બનાવીને એ ઝોલો પીઠ પાછળ લટકાવીને કામે આવતી અને એમને પીઠ પર રાખીને જ શ્રમકાર્ય કરતી હતી. ગરીબાઈ માણસ પાસે કેવું કેવું કામ કરાવે છે! એક પહાડી માણસ મારી સમસ્યા સમજી ગયો એટલે અમારી પાસે આવ્યો. ‘સાહબજી, મૈં માતાજી કો સમ્હલકર ઉઠાકર હર જગહ લે જાઉંગા.‘ એણે મારી પત્નીને ‘માતાજી‘ કહી તે મને ગમ્યું. મોં માગ્યા પૈસા આપીને અમે તેને સાથે લીધો. આમ કોઈ માણસના ખભે ચડીને ફરવામાં મારી પત્નીને ખૂબ સંકોચ થતો હતો. પણ પગને કારણે લાચારી હતી. આમ પણ મારી પત્નીની હાઈટ ઓછી અને વજન પણ ઓછું હતું એટલી એને રાહત હતી.
વ્યાસ ભગવાનની ગુફા જોઈ. ગુફામાં એમની મૂર્તિ હતી. નત મસ્તકે હાથ જોડીને ઊભા રહ્યા. મહાભારત ગ્રંથની રચના કરવા માટે એમણે જે સ્થાન પસંદ કર્યું તે સ્થાન અલૌકિક છે. ભગવાન વ્યાસ એલે જ્ઞાનની સાક્ષાત મૂર્તિ. ગુરુપૂર્ણિમાને દિવસે પોતપોતાના ગુરુઓની લોકો વંદના કરે છે. વ્યાસ ભગવાન સમસ્ત વિશ્વના ગુરુ છે. એલે જ ગુરુપૂર્ણિમા એ વ્યાસપૂર્ણિમા તરીકે પણ ઓળખાય છે. ગણિતશાસ્ત્રમાં વર્તુળના પરીઘ પરના બે બિંદુઓને જોડતી સીધી રેખાને જીવા કહેવામાં આવે છે. વ્યાસ એ સૌથી મોટી જીવા છે અને તે વર્તુળના કેન્દ્રમાંથી પસાર થાય છે. આ વ્યાસજી પણ જીવનના કેન્દ્રમાંથી આરપાર પસાર થતી જીવા જેવા છે. માનવ સમાજને શાશ્વતકાળ સુધી માર્ગદર્શન કરતા વિચારો એમણે આપ્યા છે. ‘ગુરુર્બ્રહ્મા, ગુરુર્વિષ્ણુ, ગુરુર્દેવો મહેશ્વર‘ – એ ઉપમા એમને બરાબર ફિટ બેસે છે. જીવનની તમામ સમસ્યાઓનો ઉકેલ એમણે આપ્યો છે. આપણા લોકોએ આખું મહાભારત વાંચ્યું નથી એટલે એ વિરાટ પ્રતિભાનો આપણને ખ્યાલ નથી. પહેલાં, ચોમાસામાં ગામડે ગામડે રાગરાગિણી વાળું મહાભારત વંચાતું તે પણ હવે બંધ થઈ ગયું છે. સામાન્યજનોને તેમાંથી ઘણી જાણકારી મળી રહેતી. જોકે એ મહાભારત કૃષ્ણદ્વૈપાયન વ્યાસ રચિત મહાભારતનો એક અંશ માત્ર જ છે. ટૂંકસાર જેવો એ ગ્રંથ છે; મૂળ મહાભારતના તો એના જેવડા છ વોલ્યુમ છે. વ્યાસ ભગવાન સાચે જ જ્ઞાનમૂર્તિ છે. દુર્લભં ભારતે જન્મ- એમ કહેવાય છે તે એટલા માટે કે આ ભૂમિ પર દેવો અને ઋષિઓએ જન્મ લીધો છે. સાક્ષાત્ ભગવાનને અવતાર ધારણ કરવાનું આકર્ષણ થયું છે. જ્ઞાન, ભક્તિ અને કર્મનો અહીં ત્રિવેણીસંગમ થયો છે.વિશ્વને માર્ગદર્શન કરનારી એક મહાન સંસ્કૃતિ અહીં વિકસી હતી એવી પાવનભૂમિ પર જનમ થવો એ આપણું મહદ્ ભાગ્ય છે. વ્યાસ ભગવાનને હાથ જોડીને પગે લાગતી વખતે આ બધી વાતોમાં ખોવાઈ જવાય છે.
આ સ્થળ અલૌકિક છે, અદ્ભુત છે. પાવનકારી છે. અહીં એકી સાથે બે સરસ્વતી અસ્તિત્વ ધરાવે છે. બંને એકમેકને પેરેલલ વહે છે. ચોંકી જવાય તેવી વાત છે. મહાભારતનું યુદ્ધ સમાપ્ત થયા પછી એનો ઇતિહાસ લખવો વ્યાસજીને જરૂરી લાગ્યો. યુગો સુધી વિશ્વને યાદ રહે તેવો ઇતિહાસ લખાવો જ જોઈએ. વ્યાસજીના પોતાના કુળનો ઇતિહાસ. મહાભારત યુદ્ધના તેઓ માત્ર સાક્ષી જ નહીં, પણ એક પાત્ર પણ ખરા જ. તેઓ જે લખે તે અધિકૃત જ હોય. એમનું મગજ વિચારોથી ઊભરાઈ રહ્યું છે. જ્યાં સુધી તે વ્યક્ત ન થાય ત્યાં સુધી દિલને ચેન નથી પડતું. અકળામણનો પાર નથી. મહાભારત લખવા માટે લહિયો જોઈએ. એ માટે ગણેશજી જ ચાલે, ગણેશ ભગવાનનો કોઈ વિકલ્પ જ નહીં. પણ ગણેશજી આ કામ માટે તૈયાર થાય ખરા? ગણેશજીએ શરત મૂકી, લખાવવાનું સળંગ ચાલુ રહેવું જોઈએ. વચમાં બોલતા અટક્યા તો લેખનકાર્ય બંધ! વ્યાસજીએ પણ શરત મૂકી કે સમજ્યા વિના એક શબ્દ સુદ્ધાં લખવો નહીં! બંને વચ્ચે કરાર થઈ ગયા. વ્યાસજી એટલી ઝડપથી બોલતા જાય કે ગણેશજી જેવા ગણેશજી હાંફી ગયા! લખતાં લખતાં કલમ તૂટી ગઈ પણ વ્યાસજી તો અટકતા જ નથી! વ્યાસજીના મગજમાં સાક્ષાત સરસ્વતી બિરાજમાન છે. વિચારોનો પ્રવાહ અતિ તેજ છે. ગણેશજીએ એમનો એક દાંત તોડી નાંખ્યો.દાંતની કલમ બનાવી. વ્યાસજી બોલતા જ જાય છે, બોલતા જ જાય છે. ગણેશજી વિનંતી કરે છે કે ધીમેથી બોલો, તમારી બોલવાની ઝડપ ઘટાડો. વ્યાસજી કહે છે કે એ મારા હાથની વાત નથી. લખવું જરૂરી છે, પણ આટલી બધી ઝડપથી લખી શકાતું નથી. સરસ્વતીને પ્રાર્થના કરી કે તમારી ઝડપ ઘટાડો. સરસ્વતીએ કહ્યું કે મારો વેગ તો આટલો જ રહેશે! હવે? શું થાય? માતાજી માનતા નથી. બરાબરના હઠે ચડ્યાં છે. બહાર નદી રૂપે વહી રહેલાં સરસ્વતીનો પણ એ જ મિજાજ છે. જળ સ્વરૂપે વહેતી સરસ્વતી નદી એ વ્યાસજીના મગજમાં વિચારરૂપે વહી રહેલી સરસ્વતીનું સ્થૂળ સ્વરૂપ છે. એક અદૃશ્ય સરસ્વતીનું દૃશ્ય સ્વરૂપ તે બહાર વહેતી સરસ્વતી નદી.
આજે પણ એ સરસ્વતી નદી જાણે ઉન્માદે ચડી હોય એવો જલદ એનો પ્રવાહ છે. એ પ્રવાહ ઘૂઘવે છે, પાણી ફીણ ફીણ બની જાય છે. શિકારા આપણા શરીરને વાગે છે. એ રૌદ્ર સ્વરૂપની બીક લાગે છે. ગણેશજી વિવેકના દેવ છે. સરસ્વતીને શાપ મળે છે. બહુ અહંકાર સારો નહી. તું પાતાળમાં ચાલી જા! સરસ્વતીએ પાતાળમાં ચાલી જવું પડે છે. આ બાજુ વ્યાસજીના મગજમાં રહેલાં સરસ્વતીજી પણ ઢીલાં પડે છે. શાંત થઈ ગયાં છે અને મહાભારતનો ઇતિહાસ જે રીતે લખાવો જોઇએ તે રીતે લખાય છે. એક લાખ જેટલા શ્લોકમાં રચાયેલો આ ગ્રંથ સંપન્ન થાય છે.
ક્રમશ:
અમારી ઉત્તરાખંડ- ચારધામની જાત્રા
૨૦
આ બધી આશ્ચર્યચકિત કરી નાંખનારી વાતો છે. વ્યાસજીના ચરણકમળ સમક્ષ આ બધી વાતો મનમાં ઊભરી આવે છે. કેટલા મહાન દેશમાં આપણે જન્મ્યા તેનું ગૌરવ અનુભવાય છે. પાંચેક હજાર વરસ પહેલાં થઈ ગયેલાં આ પાત્રો નરી હકીકત હશે કે કોરી કલ્પના? મહાભારત ઇતિહાસ છે કે પુરાણ? આજના લોકોના મનમાં શંકા નિર્માણ થાય છે. વૈશમપાયન એણી પેર બોલ્યા કે જયમુનિ ઋષિ એણી પેર બોલ્યા એ બધું સાચું હશે કે ફેંકાફેંક? કથાકારો અને રૂપાંતરકારોએ ગ્રંથને લોકભોગ્ય બનાવવા જમાનાને અનુરૂપ થોડુંક ઉમેર્યું પણ હોય એ સ્વાભાવિક ગણાય પણ ગોરખપુર પ્રકાશને બહાર પાડેલા અસલ મહાભારતના છ વોલ્યુમ વાંચ્યા પછી કોઈ શંકા રહેતી નથી.
રિપોર્ટર અને સાહિત્યકારના લખાણમાં ફરક હોય છે. રિપોર્ટર- પત્રકાર જે તે ઘટનાનું યથાતથ વર્ણન કરે છે. જે લગભગ શુષ્ક હોય છે. રાજકીય રંગે રંગાયેલા પત્રકારો એ જ ઘટનાને પોતાના એજન્ડા મુજબના ફોર્મેટમાં ઢાળીને રજુઆત કરે છે, તેમાં પક્ષપાત હોય છે. સાહિત્યકાર એ જ ઘટનાને કલાત્મક રીતે રજુ કરે છે. સમાજચિંતક તે જ ઘટનાનું નિરૂપણ એવી રીતે કરે છે જેથી સમાજને કોઈક બોધ મળે, સમાજનું કલ્યાણ થાય. કલ્પના કરીએ કે મહાભારતના યુદ્ધનું વર્ણન કોઈ ટી.વી. પત્રકાર કરતો હોય તે ક્રિકેટની રનિંગ કોમેન્ટ્રી જેવું હોય, કવિ કાલિદાસ એનું વર્ણન કરતો હોય તો તેમાં ભારોભાર શૃંગાર ભર્યો હોય; પણ આ તો વેદવ્યાસજી છે. તત્ત્વચિંતક છે, મહાન આર્ષદ્રષ્ટા છે. તેઓ જ્યારે વર્ણન કરતા હોય ત્યારે ઐતિહાસિક તથ્યો સાથે કેટલીક આખ્યાયિકાઓ પણ રજુ કરે અને તે દ્વારા વાચકોને ઈતિહાસ ભેગો બોધ પણ આપે. એ બોધ લોકો સમજી શકે એ માટેની વાર્તાઓ પણ મૂકે. જેમાં આબાલબૃદ્ધ સૌને રસ પડે. તે વાર્તા મનોરંજન સાથે જ્ઞાન, વિજ્ઞાન અને અધ્યાત્મ પણ પીરસાતું હોય. ઋષિને માથે જવાબદારી છે આવનારી પેઢી અને આવનારા યુગો સુધી માનવસમાજને સંસ્કાર આપવાની, તેનું ઘડતર કરવાની. મહાભારત એ અધિકૃત ઇતિહાસ છે એ વિષે કોઈને શંકા ન રહેવી જોઈએ.
દિલચસ્પ વાત એ છે કે વ્યાસજીએ નોનસ્ટોપ એકધારું લખાવ્યા જ કરવાનું હોય તો તેઓ ઉંઘે ક્યારે? સ્નાન સંધ્યાદિ નિત્યકર્મો ક્યારે કરે? ખાય પીએ કે નહીં? કહેવાય છે કે એવા સમયે તેઓ અઘરા શ્લોકો મૂકી દેતા જેથી એને સમજવામાં ગણપતિજી ગુંચવાયા કરે; દરમિયાન વ્યાસજી નિત્યકર્મો પતાવી લે. આવા અઘરા શ્લોકો મહાભારતમાં ઠેર ઠેર જોવા મળે છે. ચિત્રલેખાના સ્થાપક તંત્રી વજુ કોટક અને વિજ્ઞાન લેખક વિજયગુપ્ત મૌર્યે મહાભારત અને પુરાણકથાઓમાં રહેલા વિજ્ઞાનના રહસ્યો શોધવા ઘણી મહેનત કરી હતી.
વ્યાસગુફા અને ગણેશગુફામાં સ્થાપિત મૂર્તિઓ સમક્ષ નતમસ્તક થઈ હાથ જોડતી વખતે આ દિવ્ય વિભૂતિઓનું પ્રદાન યાદ આવે છે. અચરજ ભરેલી નજરે આ બધું નિહાળતાં નિહાળતાં અને ક્યાંક કશુંક લખાણ દેખાય તો તે વાંચીને સમજવાનો પ્રયત્ન કરતાં કરતાં અમે આગળ વધીએ છીએ. પહાડી માણસના ખભે લટકતી ‘માતાજી‘ (મારી પત્ની)ની ક્યારેક મજાક પણ કરી લઈએ છીએ!
પાંડવોએ સ્વર્ગારોહણ કરેલું તે માર્ગે અમે હળવે હળવે જઈ રહ્યાં છીએ. પાંડવોએ સ્વર્ગે જવું છે, પણ વચમાં સરસ્વતી નદી આવે છે. એને પાર કરવી છે, પણ સરસ્વતી કુંવારી છે. એને કોઈનો સ્પર્શ થાય એ મંજૂર નથી. આગળ જવું છે, પણ સરસ્વતી માનતાં નથી. એના પર સેતુ બાંધીને જઈ શકાય છે. બધું પરવારીને નીકળેલા પાંડવો સેતુનિર્માણ કેવી રીતે કરી શકે? ભીમ યુક્તિ લડાવે છે. વિશાળ શિલા ઊઠાવી લાવે છે અને નદી પર ગોઠવી દે છે. એના પર પગ મૂકીને પાંડવો સામે કિનારે જાય છે. આપણને કૂતુહલ થાય છે કે સામે કિનારે શું હશે? ત્યાં સ્વર્ગ દેખાય છે ખરું કે? કંઈ દેખાતું નથી. આ તો સ્વર્ગે જવાનો માર્ગ છે, મંઝિલ નથી!
સરસ્વતી પાતાળે ચાલી જાય છે પણ તે સ્થળે અલકનંદા સાથે સંગમ થાય છે. બહુ ઓછા લોકોએ આ સંગમ સ્થાન જોયું હશે. પણ અહીં સરસ્વતીનું રૌદ્ર સ્વરૂપ સૌને ભય પમાડે છે. મારા સંતાનોએ સરસ્વતીનું જળ લેવા માટે પ્લાસ્ટિકનો નાનો કેરબો લીધેલો છે. લોકો ગંગાજળ તો ઘરે લાવતા હોય, પણ કોઈને ત્યાં સરસ્વતીનું જળ તો નહીં જ હોય. જે કોઈની પાસે ન હોય તેવી દુર્લભ ચીજ આપણી પાસે હોય એ વાતનો માણસને ગર્વ હોય છે. કોઈએ સરસ્વતી નદી જ ન જોઈ હોય તો તેનું જળ ક્યાંથી હોવાનું? અને અહીં આવ્યા પછી યે જળ લેવાની કોઈની હિંમત ચાલતી નથી. તોતિંગ ખડકો સાથે જોશભેર અથડાતો વેગીલો જળપ્રવાહ ભયંકર અવાજ કરે છે. દૂર ઊભા રહીને જોતાં જોતાં પણ બીક લાગે છે. જળના ઊડાં ફોરાં પર સૂર્યપ્રકાશ પડવાથી નયનરમ્ય મેઘધનુષ રચાય છે પણ તે તરફ આંખો ઠરતી નથી. એ તરફ નજર જાય તોયે એનો સંદેશો મગજ સુધી પહોંચતો નથી. મગજ પર સરસ્વતીના રૌદ્ર સ્વરૂપે કબજો લીધો છે. આંખ બંધ કરી દઈએ તો પણ એ દૃશ્યો વિલાતાં નથી. મારો દીકરો કોલેજિયન છે, યુવાન છે, એનામાં હિંમત છે, એ કેરબામાં જળ ભરી લાવવા કૃતનિશ્ચયી છે. નજર સામે જોખમ છે, પડકાર છે. પણ સાહસિકતા એના પર હાવી થાય છે. ભગવાનનું નામ લઈને એ કેરબો પકડીને આગળ વધે છે. હાજર લોકો ચિંતાથી અર..રર ઉદ્ગાર કાઢે છે. મારા તરફ એવી નજરે જૂએ છે કે ‘ભાઈ તમે આ છોકરાને વારો‘- એમ તેઓ કહેવા માગતા હોય. કાળ સામે ટક્કર ઝીલતો એ આગળ વધે છે. ખડક પર પગ માંડવા મુશ્કેલ છે. પગ મંડાય તો તેને સ્થિર રાખવા અઘરા છે. કાળના મોંમા પ્રવેશ કરતો હોય તે રીતે એ આગળ વધે છે. મારી છાતીના ધબકારા વધી જાય છે. ‘તારી માતાએ કેટલા જનમિયા તેમાં તું અળખામણો?‘ ના જવાબમાં બાળકનૈયો કહે છે કે ‘મારી માતાએ બેઉ જનમ્યા તેમાં હું નટવર નાનડો‘ એ શબ્દો યાદ આવી જાય છે. ભગવાન જાણે એની કાળદેવતા સાથે શું વાત થઈ રહી છે, અમને કોઈને કંઈ ખબર નથી. એવું લાગે છે કે જાણે હમણાં ગયો, ગયો જ. લોકોની નજર અમને ઠપકો આપી રહી છે. અમારી આંખો બંધ થઈ જાય છે અને કેરબામાં પાણી ઝીલીને મારો દીકરો હેમખેમ અમારી પાસે આવીને ઊભો રહે છે. નિશ્ચયાત્મક્તા અને દૃઢતા હજી એના ચહેરા પર દેખાઈ રહ્યાં છે. અમે ઈશ્વરનો પાડ માનીએ છીએ એમણે મારા દીકરાને સલામત રાખ્યો. હાજર યાત્રાળુઓ એના તરફ વિસ્મયથી નીહાળી રહ્યા છે. અમારા ધબકારા હજી શમ્યા નથી. મારા દીકરાના ચહેરાના ભાવો જાણે એમ કહી રહ્યા છે કે ‘માહીં પડ્યા તે મહાસુખ માણે‘ કોઈ સિદ્ધિ એમને એમ મળતી નથી. જોખમ તો ઉઠાવવું જ પડે છે. કરિષ્યે વચનં તવ મંત્ર સાથે ‘કશ્ચિત દુર્ગતિમ્ ન ગચ્છતિ‘ એ ગીતાના આશ્વાસનવચન પર એને વિશ્વાસ છે. ભગવાન મારી જોડે જ છે એમ બોલવું જુદું અને એના ભરોસે ઝંપલાવવું જુદું.
અમને હાશ થઈ. લોકો અમને જોઈને ‘તમે તો ખરા છો!‘ એમ કહેવા માંગતા હોય તેવા ભાવ તેમના ચહેરા અને આંખોમાં વર્તાય છે. ભગવાને આજે અમારી લાજ રાખી. અમે એ દિવ્ય પ્રસંગને વાગોળતાં વાગોળતાં પાછા ફરીએ છીએ. અમારી ચારધામ યાત્રાનો આ અંતિમ પડાવ છે અને તે એવો રોમાંચક છે કે હજી તે અમારા ચિત્તપ્રદેશમાં તાજો છે. જીપ મારફતે અમે પાછા બદરી વિશાલના સાંન્નિધ્યમાં પહોંચી જઈએ છીએ. વળતી મુસાફરી શરૂ થાય છે.
પણ અહીં અમારો પ્રવાસ પૂરો થતો નથી. પાછળ નર અને નારાયણ પર્વતો અમારા તરફ મીંટ માંડીને ઊભા છે. અમને મળ્યા વગર જ તમે ચાલ્યા જશો? એવો સવાલ કરી રહ્યા છે. સ્નેહભીના આમંત્રણનો ઈન્કાર કરતાં દુ;ખ તો થાય જ છે. હજી વૈષ્ણોદેવી માતાના દર્શને જવાનું છે. અહીં ઠેર ઠેર સંગમો છે, પ્રયાગો છે. રૂદ્રપ્રયાગ, દેવપ્રયાગ.. બધાંના નામો ખાસ યાદ નથી રહેતાં. દેવભૂમિ પરથી અમે નીચે ઊતરી રહ્યા છીએ. આજે ગુગલ પર આ બધાં તીર્થધામોના વિડિયો જોઉં છું ત્યારે લાગે છે કે ઘણું બધું બદલાઈ ગયું છે. પણ શ્રદ્ધા અને સાહસ ભાવિકોને આજે પણ ત્યાં જવા લલચાવે છે. સગવડો મળતી હોય તો મોટી ઉંમરના લોકોએ પણ જવું જ જોઈએ. અમે દિલ્હીના પેલા અજાણ્યા યાત્રાળુઓના અત્યંત આભારી છીએ કે એમણે માણા ગામ વિશેની માહિતી અમારાં સંતાનોને આપી. સંતાનોએ એ વાત અમને જણાવી અને ભગવાન બદરીનાથે ત્યાં જવાની અમને પ્રેરણા આપી. પવિત્ર ભારતભૂમિમાં જન્મ લીધા પછી પણ હિમાલયના યાત્રાધામોની યાત્રા ન કરી હોય તો આપણે જરૂર કંઈક ચૂકી ગયા છીએ એમ લાગે છે. આ અહંકાર નથી, આ દરેક યાત્રાળુની અનુભૂતિ છે.
ક્રમશ:
13-07-2022 18:43
અમારી ઉત્તરાખંડ- ચારધામની જાત્રા
૨૧
અર્જુન અને શ્રી કૃષ્ણની જોડી એ નર નારાયણની જોડી છે. એક ભજનની કડી એવી છે ‘મુઝમેં તુઝમેં બસ ભેદ યહી, મૈં નર હૂં તુમ નારાયણ હો. મૈં હૂં સંસાર કે હાથોમેં, સંસાર તુમ્હારે હાથોમેં.‘ એ સરખામણી સમજી શકાય તેમ છે, પણ નર અને નારાયણ નામના બે પર્વતો પણ છે એવી ખબર નહોતી. અમે સ્વાધ્યાય કેન્દ્રમાં પાંડુરંગ દાદાના શ્રીમુખેથી નર અને નારાયણ નામના ઋષિઓના પ્રદાન વિશે સાંભળ્યું હતું અને વાંચ્યું પણ હતું પરંતુ, ભારતીય સંસ્કૃતિએ તેમનું કર્તૃત્વ કાયમ યાદ રહે તે માટે પર્વતોને એમના નામ આપ્યાં હશે એ ખબર નહોતી. આજે આપણા દેશમાં કે રાજ્ય અથવા જિલ્લા, તાલુકા, નગર અથવા ગામમાં જે મહાન પુરુષો થઈ ગયા તેમને અમર બનાવવા વિશેષ રસ્તા કે સ્થળોનું નામાભાધિન માટે તે સ્થળના મહાપુરુષોના નામ આપી દઈએ છીએ તેમ પ્રાચીનકાળમાં આકાશી પદાર્થો તથા વિશિષ્ઠ સ્થળોને અમુક ઋષિઓના નામથી ઓળખવાની પ્રથા પાડી હતી. ધ્રુવના તારાથી માંડી અમુક તારા- નક્ષત્રોના નામ પાછળ આ પ્રથા નિમિત્ત બની છે. સૌથી હાથવગું ઉદાહરણ સપ્તર્ષિ તારામંડળ છે. ક્રતુ, પુલહ, પુલત્સ્ય, અત્રિ, અંગિરા, વશિષ્ઠ અને મરિચી એ તારાસમુહો આકાશમાં એકમેકથી ખૂબ દૂર દૂર આવેલા છે, પણ તેમને આ નામે ઓળખ્યા પછી ભવિષ્યની પ્રજાને ક્યારેક તો ઉત્સુકતા જાગે કે એ નામ રાખવા પાછળ એમનું કયું યોગદાન નિમિત્ત છે. આપણા નગરોમાં સૌ કોઈની નજર પડે તે રીતે કેટલાક મહાનુભાવોના પૂતળાં મૂકવા પાછળ કે મહત્ત્વના રસ્તાઓને તેમના નામ આપવા પાછળ આ જ હેતુ રહેલો છે. લોકોની જિજ્ઞાસા કુંઠિત થઈ ગઈ હોય અને એ નામની અવગણના થતી હોય તો તે સમાજ નગુણો જ ગણાય.
અમે નર અને નારાયણ પર્વતોને જાણે તેઓ સાક્ષાત ઋષિઓ જ છે એવા ભાવથી અમે એમને નમસ્કાર કર્યા. અમારી બસ પહાડી રસ્તા પર થઈને નીચાણ તરફ ગતિ કરતી રહે છે અને અમારું મન નર અને નારાયણમાં ચોંટેલું છે.
નર અને નારાયણ પર્વત. વિષ્ણુના ૨૪ અવતારોમાંથી નર અને નારાયણ બે ઋષિબંધુઓની આ તપોભૂમિ છે. એમના તપથી પ્રસન્ન થઈને કેદારનાથમાં શિવ પ્રકટ થયા હતા. બીજી બાજુ બદ્રીનાથ ધામ છે જ્યાં ભગવાન વિષ્ણુ વિશ્રામ કરે છે. કહે છે કે સતયુગમાં બદ્રીનાથ ધામની સ્થાપના નારાયણે કરી હતી. નર અને નારાયણ પર્વતની વચ્ચે આવેલા બદ્રીનાથ ધામ આવનારા સમયમાં લુપ્ત થઇ જશે. ગોવર્ધન પર્વતની કેવી દશા થઈ ગઈ છે તે ઘણાંએ જોયું હશે.
પુરાણોમાં બદ્રીનાથ ધામ અને કેદારેશ્વર વિષે લખાયેલું છે કે જયારે નર અને નારાયણ પર્વત એકબીજામાં મળી જશે તો એ બંને ધામ સંપૂર્ણ રીતે ગાયબ થઇ જશે. એ સિવાય એવું પણ કહેવાય છે કે જે દિવસે જોશીમઠમાં આવેલા નૃસિંહ ભગવાનની એક હાથ લુપ્ત થઇ જશે, એ દરમિયાન બદ્રીનાથ અને કેદારનાથ પણ લુપ્ત થવાનું શરુ થઇ જશે અને એના લુપ્ત થવાના ઘણા વર્ષો પછી આ બંને ધામોની જગ્યાએ ભવિષ્યબદ્રી નામના ધામનું ઉદગમ થશે.
પગ ચાલે તે પ્રવાસ અને હૃદય ચાલે તે યાત્રા. પણ પગે ચાલવાનું હવે શક્ય નથી. વાહનોનો ઉપયોગ કર્યે જ છૂટકો. દેવભૂમિ જતાં કેટલો સમય લાગ્યો અને હવે વળતી મુસાફરી કેટલી ઝડપથી પૂરી થઈ રહી છે. ઉન્નતિ માટે કેટલો બધો પરિશ્રમ કરવો પડે, કેટલી બધી રાહ જોવી પડે અને અધ:પતન તો ચપટી વગાડતામાં થઈ જાય છે! ચારિત્ર્ય ઘડતરમાં વર્ષો વીતી જાય છે અને એનું સ્ખલન તો ક્ષણવારમાં થઈ જાય છે. ક્ષણે ક્ષણે સાવધતા રાખવી પડે. ‘તે તં ભુક્ત્વા સ્વર્ગલોકં વિશાલં ક્ષીણે પુણ્યે મર્ત્યલોકે વિશન્તિ .. ‘ અમારું પુણ્ય જાણે પૂરું થયું અને દેવભૂમિમાંથી અમે ફરીથી હરદ્વાર આવી પહોંચ્યા. અવકાશયાત્રીઓ અવકાશયાત્રા કરવા જાય ત્યારે તેમનું પોતાનું એક યાન હોય છે અને તેમાં તેમનો જરૂરી તમામ સરંજામ હોય છે. એ યાનને રોકેટની મદદથી નિર્ધારિત લક્ષ્ય તરફ જોરદાર ઝટકા સાથે ફેંકવામાં આવે છે. જેથી ગુરુત્વાકર્ષણ બળને ભેદીને પૃથ્વીની ભ્રમણકક્ષામાંથી મુક્ત થઈ બીજા ગ્રહની ભ્રમણકક્ષામાં પ્રવેશ કરે છે. યાત્રાએ જવા માટે તેમજ નિશ્ચિત ધ્યેયની પ્રાપ્તિ માટે પણ આપણે કેટલાંક ગુરુત્વાકર્ષણોમાંથી છૂટવું પડે છે. એ બળ તરીકે આપણા સાંસારિક સંબંધો હોય, નોકરી વ્યવસાય હોય, પૈસા ન છૂટતા હોય વગેરે કોઈપણ હોય પરંતુ, એકવાર દૃઢ સંકલ્પનો ધક્કો મારી દઈએ તો તમામ આકર્ષણબળોને ભેદીને ધ્યેયયાત્રા શરૂ થઈ જતી હોય છે.
અમે ફરીથી અમારા મૂળ યાન પર આવી પહોંચ્યા. રેલવેનો રિઝર્વ્ડ ડબ્બો જાણે અમારું મુખ્ય રહેઠાણ બની ગયું છે. માયા લાગી ગઈ છે. સહયાત્રીઓની અને આયોજક રમણભાઈ શાહ તથા એમના સ્ટાફ જોડે પ્રીત બંધાઈ ગઈ છે. સિત્તેર પંચોતેર સભ્યોનો બનેલો એક વિશાળ પરિવાર. એમના સ્વભાવમાં વિવિધતા છે. કોઈક વિશેષતા છે તેમ કેટલીક મર્યાદાઓ પણ છે. શરૂઆતમાં કોઈકને કોઈક સાથે થોડીક ચડભડ પણ થઈ હશે, પણ એવું તો થાય. બહાર નીકળીએ એટલે કેટલીક ટેવો મૂકવી પડે અને કેટલીક નવી ટેવો પાડવી પણ પડે. પદાર્થની જેમ માણસ પણ જડત્વ ધારણ કરી બેસે છે. એનામાં રહેલા ચૈતન્યને હલાવવું પડે. મનની જડતા ઢીલી પડે પછી એને વાળવી સહેલી પડે છે. હરદ્વારમાં ખરીદી કરીએ છીએ. ઘરના અને સગાંસંબંધીઓને માટે ગરમ કપડાં, શાલ, એક્યુપ્રેશર માટે લાકડાના નાના નાના ઉપકરણો અને બીજી નાનીમોટી ચીજવસ્તુઓ! પૃથ્વીલોક પર આવી ગયા એટલે અહીંના રીતરિવાજોને માન આપવું પડે. હરકી પેઢી પર ગંગાસ્નાન તો કેમ ચૂકાય? કસ્તુરીની ખરીદી જેવું એક મોટું કામ મેં અહીં એ કીધું કે જ્યોતિશશાસ્ત્રના પુસ્તકો પાછળ મેં વધારે પેસા ખર્ચી કાઢ્યા. લાલ કિતાબ ઉપરાંત ભૃગુસંહિતા અને બીજું બધું. જે ખજાનો બીજા પાસે નથી તે આપણી પાસે છે એવો ગર્વ પોષવો હોય તો તેની કિંમત તો ચૂકવવી જ પડે. હવે અમે દિલ્હી જઈશું. ત્યાં રોકાઈશું. વૈષ્ણવોદેવી માતા પણ અમારી રાહ જોઈ રહ્યાં છે.
15-07-22 19:28
અમારી ઉત્તરાખંડ- ચારધામની જાત્રા
૨૨
ક્ષીણેપુણ્યે મર્ત્યલોકે વિશન્તિ. વાત સાચી છે. પુણ્ય પાક્યું હતું એટલે જ તો દેવલોક પામ્યા વગર દેવભૂમિના દર્શન કરવાનો મોકો મળ્યો! ‘આપ મુઆ વિણ કોઈથી, સ્વર્ગે નહીં જવાય‘ એવી ઉક્તિથી વિપરીત આ શરીર છોડ્યા વગર જ સદેહે અમે સ્વર્ગે જઈ આવ્યાં! આ કોઈ નાનીસૂની ઘટના નથી. પોતપોતાની આસ્થા અને સમજણ મુજબ અમે દેવોની હાજરી પણ માણી. પ્રવાસના ભાડા મુજબ અને પ્રવાસના નક્કી થયેલા કાર્યક્રમ મુજબ નિર્ધારિત તારીખે પાછા ફરવું જ પડે છે. આ યાત્રાથી અમારાં સૌના હૈયાં તૃપ્ત થયાં હતાં. સદનસીબે કોઈ માંદું ન પડ્યું, કોઈ જખમી ન થયું. કોઈ વિખૂટું ન પડ્યું. આયોજન મુજબના દરેક સ્થળોની મુલાકાત લીધી. મન ભરીને યાત્રા માણી. આયોજક રમણભાઈએ માહિતી આપી કે કયારેક એવું પણ થાય કે મુશળધાર વરસાદને કારણે માર્ગો બંધ થઈ જાય. ન આગળ જવાય કે ન પાછા વળી શકાય. દિવસો એમ જ પૂરા થઈ જાય અને ચારધામની યાત્ર કર્યા વગર જ પાછા ફરવું પડે. ઈશ્વરની કૃપાથી અમને એવું કોઈ વિઘ્ન નડ્યું નહીં.
રસ્તામાં એક પુલ પાસેથી રસ્તો ફંટાતો હતો ત્યાં રમણભાઈએ એવી માહિતી આપી કે એ રસ્તે ‘વેલી ઓફ ફલાવર‘ જવાય છે. ફૂલોનું નગર! ચાલતાં જ ફરવું પડે. અમારા પ્રવાસમાં એ શક્ય નહોતું. એને માટે તો ટ્રેકિંગ જ બેસ્ટ. મારા બંને બાળકોને ‘વેલી ઓફ ફ્લાવર્સ‘નું આકર્ષણ થયું. એમણે સંકલ્પ કર્યો કે જિંદગીમાં ક્યારેક ‘વેલી ઓફ ફ્લાવર્સ‘ જોવા જરૂર આવવું. રાહત પહોંચાડે તેવી અને આશ્વાસન લઈ શકાય તેવી વાતની ખબર તો અહીં નીચે આવીને અખબારો વાંચ્યા પછી જ પડી. જે જે જોખમી સ્થળો પરથી અમે પસાર થયા અને વિદાય થયા તે પછીના બીજા જ દિવસે કોઈ ને કોઈ પ્રવાસી બસ ખીણમાં ઉથલી પડ્યાના સમાચારો અખબારમાં નોંધાયા હતા. એ વાંચ્યા પછી તારીખની ચકાસણી કરી તો માલુમ પડ્યું કે એ દુર્ઘટનાના ઠીક આગલે જ દિવસે અમે ત્યાં હતા! ભગવાન પળે પળ આપણી કેટલી બધી કાળજી રાખે છે તેનો અમને ખ્યાલ આવ્યો. અમે હંમેશાં માનતા આવ્યા છીએ કે ભગવાન સદૈવ અમારી સાથે જ છે. આ સમાચાર વાંચ્યા પછી એ ભરોસો પાકો થતો ગયો. ભગવાન આપણને કેટલો લવ કરે છે, કેટલી કાળજી રાખે છે તેનો આપણને અંદાજ આવતો નથી અને આપણને એની કદર પણ નથી.
અમે દિલ્હીમાં ફર્યા, લાલ કિલ્લો જોયો. ત્યાં આગળ ભરાતા બજારનો વસમો અનુભવ પણ લીધો. મીના બજાર વગેરે જોયું. ગીતના શબ્દો યાદ આવ્યા, ‘દિલ્લી શહરકા સારા મીના બજાર લે કે. કજરેને લે લી મેરી જાન હાય રે મેં તેરે કુરબાન!” આગ્રાનો તાજમહેલ પણ જોયો. અમારી સાથે આવેલા ધોરણ પારડી ગામના ભાઈઓને ખબર પડી કે ત્યાં યમુના નદી છે એટલે એમણે ટુવાલ પણ સાથે લઈ લીધો. નદી આવે એટલે ડુબકી મારીને સ્નાન કરી જ લેવાનું! સ્નાન કરવાનું ચૂકી જવાય તો તળાવે ગયેલો તરસ્યો આવે તેવી લાગણી થાય! સ્નાન કરવાથી પુણ્ય મળતું હોય તો શું કામ જતું કરવાનું?- આ આપણા લોકોની માનસિકતા છે.
વૈષ્ણોદેવી જવા અમારી ગાડી ઉપડી. જિંદગીમાં કાશ્મીર જોવાની અમારી ઈચ્છા અધૂરી રહી ગઈ હતી. ખાલિસ્તાની ચળવળ ચાલુ થઈ પછી ઠેર ઠેર ઉગ્રવાદી પ્રવૃત્તિ વધી પડી હતી. શીખ આતંકવાદ વકર્યો હતો. તેને કારણે કાશ્મીર જવાનું અમારે માંડવાળ કરવું પડેલું. વૈષણોદેવી જવાનું તો અમે ક્યારેય વિચાર્યું પણ નહોતું. પણ હાથી ખરીદે તો બકરી ઈનામમાં મળે તેમ ચારધામ જઈએ તો વૈષ્ણોદેવી ફ્રી હોય એવું લાગ્યું. જગતમાં કોઈ ઈનામ મફતમાં નથી મળતા. એની કિંમત, મૂળ વસ્તુની કિંમતમાં સામેલ જ હોય છે. રમણભાઈ શાહ તો બહુ નિખાલસ અને પ્રામાણિક માણસ છે. તેમણે પોતે એવો ઉપકાર કરતા હોવાનો દાવો કદી કર્યો પણ નથી. જમ્મુ થઈને કટરા જવું પડે. કટરાથી ખચ્ચર કે ઘોડા પર બેસીને ઉપર જવું પડે. ‘ન હાથી હૈ ન ઘોડા હૈ, વહાં પૈદલ હિ જાના હૈ– એમ સમજીને કેટલાક લોકો પૈદલ પણ જતા હોય છેં‘; પણ એમ કરવા જતાં હાંફી જવાય. જમ્મુના બજારમાં અમે ફર્યા. પણ જમ્મુ એટલે કાશ્મીર નથી. કાશ્મીરનું સૌંદર્ય જોવું હોય તો શ્રીનગર અને ઘાટીમાં જવું પડે. ડાલ સરોવર જવું પડે. અમે જમ્મુ ગયા ત્યાં જ ધડાકાથી અમારું સ્વાગત થયું! અહીં બોમ્બ ધડાકાની કોઈ નવાઈ નથી. ગાડીમાંથી માલસામાન ચોરાઈ જાય તેની પણ નવાઈ નથી. અમારા સોમકાકા પ્લેટફોર્મ પર કપડાં કાઢીને ખુલ્લામાં પાઈપના પાણીથી નહાવા ગયા. નાહીને આવીને જૂએ તો એની બંડી જ ગુમ! બંડીના ગજવામાં રુપિયાના બંડલ હતા તે ગયા. સોમકાકા રડવા લાગ્યા. જમ્મુ સલામત નથી. બજારમાંથી અખરોટ લીધી પણ ઘરે આવીને જોતાં ખબર પડી કે જે નમુના બતાવે તે જુદા અને પેક કરી આપે તે વસ્તુ અલગ હોય.
અમે કટરા આવ્યા. હોટેલમાં રહ્યા. ઉપર જવા માટે રજિસ્ટ્રેશન કરાવ્યું. ખચ્ચર કરીને ઉપર જવા પ્રસ્થાન કર્યું. રમણીય પર્વતમાળા છે. પગથિયાં જોવા મળે તો અમે પૈદલ ચડીએ છીએ અને થોડા સમય પછી ખચ્ચર પર બેસી જઈએ છીએ. ઠેર ઠેર બોર્ડ લગાવેલાં વાંચવા મળ્યાં તેના પર લખેલા લખાણે મને ખુશ કરી દીધો! બોર્ડ પર લખેલું હતું કે વૈષ્ણોદેવી જેવી કોઈ માતા નથી. પ્રકૃતિ એ જ માતાજી છે! સચોટ સત્ય તો આ જ છે. જે સત્ય સનાતન દેખાય છે તેને આપણા લોકોએ નજરઅંદાજ કરવું છે, માણવું નથી અને જે નથી તેને પ્રાપ્ત કરવા ધસારો કરવો છે. લાખો યાત્રાળુઓ શ્રદ્ધાથી માતાજીના દર્શન કરવા આવે છે તે લોકો આ બોર્ડ વાંચતા જ નહીં હોય? બસ, આંખ મીંચીને ઘેટાંની માફક એકની પાછળ એક એમ દોરાયા જ કરવાનું? જેને પ્રકૃતિમાં પરમેશ્વર નથી દેખાતો તેઓ નાસ્તિક છે. અણસમજુ છે. ગીતામાં ભગવાને કહ્યું છે કે પ્રકૃતિ એ મારું જ સ્વરૂપ છે. પણ ગીતા વાંચે કોણ? અને કેવળ પાઠ કરવાથી જ પુણ્ય મળતું હોય તો અર્થ સમજવાની માથાકૂટ કોણ કરે?
દેલવાડાના દહેરા, અજંતા ઈલોરાની ગુફામાંના ચિત્રો અને શિલ્પકામ કે તાજમહેલની કોતરણીનો અભ્યાસ કરતા વિદેશી પ્રવાસીઓને મેં જોયા છે તે લોકો ખરેખર પ્રવાસના સ્થળોનું મહત્વ સમજે છે એવું મને લાગ્યું છે. કેટલી ધીરજથી તેઓ એકેએક વસ્તુ નીહાળે છે, ઓબ્ઝર્વ કરે છે, નકશો કાઢીને ચકાસે છે. વારંવાર જુએ છે. વિચારે છે. જુદા જુદા એંગલેથી ફોટા ખેંચે છે. કંઈક લખે છે, ચર્ચા કરે છે. એમની નજર કંઈક શોધે છે, પ્રમાણે છે અને જિજ્ઞાસા તૃપ્ત થયા પછી પણ ક્યાંય સુધી તેને વાગોળે છે. આપણને લાગે છે કે એ બધા તો નવરા લોકો છે! આપણે જે જે સ્થળોએ ગયા છીએ ત્યાં જાણે કોઈ પ્રદર્શન જોવા ગયા હોઈએ તેમ જોયું ન જોયું કરીને જલદીથી બહાર નીકળીને રાહતની લાગણી અનુભવીએ છીએ. જાણે હીરો ઘોઘે જઈ આવ્યો!
31-07-22 19:50
અમારી ઉત્તરાખંડ- ચારધામની જાત્રા
૨૩
અમે ડુંગર ચડી રહ્યા હતા ત્યારે એ ઘોડાવાળા સાથે વાત કરતાં માલુમ પડ્યું કે રિટર્ન થતાં રાત પડી જશે. અત્યાર સુધીનો અહીંનો રેકોર્ડ રહ્યો છે કે રાત્રે ક્યારેય વિદ્યુત પાવર ખોટકાતો નથી. જાણીને આનંદ થયો. ત્યાં પહોંચતાં સાંજ તો સહેજે પડી જવાની. અંધારું થઈ જ જવાનું. ઉપર કેટલી ભીડ હશે તેનો કોઈ અંદાજ નથી. કેટલી લાંબી લાઈન હશે અને લાઈનમાંથી છૂટા પડીને વળતી મુસાફરી ક્યારે શરૂ થશે એનો કોઈ સમય નક્કી નથી. ફરીથી એટલું જ અંતર કાપીને તળેટીમાં આવતાં એકાદ તો વાગી જ જવાનો. પછી થાક્યા પાક્યાં ત્યાંથી કટરાની હોટેલ પર જવાનું! અઘરું તો પડશે, પણ ખરી રોમાંચકતા યે અઘરા કામમાં જ રહેલી છે. લાઈટ કદી જતી જ નથી એ વાતથી અમે નિરાંત અનુભવી.
બહાર પ્રકૃતિનું દર્શન કરતાં કરતાં અમે ઉપર ચડી રહ્યાં હતાં. સૂરજ ધીમે ધીમે નીચે સરકતો જતો હતો. અમે શિખર પર પહોંચ્યા અને સૂરજ પણ ક્ષિતિજ પાછળ અલોપ થઈ ગયો. સૂરજ સાથે અમારી જાણે કે વણકહી -અનટોલ્ડ હરિફાઈ ચાલી રહી હતી. અમે ઉપર પહોંચીએ તે પહેલાં સૂરજ ડૂબે કે, સૂરજ ડૂબે તે પહેલાં અમે ઉપર પહોંચીએ. મેચ ડ્રો થઈ ગઈ. ન હમ હારે ન તુમ હારે! તુમ્હારી ભી જય જય, હમારી ભી જય જય! અમને સંતોષ થઈ ગયો કે છેક અંધારું થઈ જાય તે પહેલાં અમે પહોંચી ગયા ખરા. ભૈરવ ઘાટી જવા જેવું હતું. ભૈરવ એટલે જ ભયાનક. અમે બે જણા નહીં ગયા, પણ અમારાં બંને સંતાનો ગયા વગર રહે કે? ઉગતી જુવાની તો પડકારને પણ પડકાર આપે. સૂરજ ડૂબી ગયા પછીનું ભળભાંખળુ અંધારું થઈ રહ્યું હતું તો પણ ગયા અને નવો અનુભવ લઈને વેળાસર આવી મળ્યા.
અહીં સિક્યોરિટી બહુ ટાઈટ છે. આપણને તો બરાબર તપાસે જ પણ પૂજાના થાળની પણ ચકાસણી કરે. થાળમાં નાળિયેર હોય તે એ લોકો લઈ લે. ઉપર નહીં જવા દે. એમ કહે કે અમે માતાને ચડાવી દઈશું. સુરક્ષા કર્મચારીઓ તો તેમને જે સૂચના આપવામાં આવી હોય તેનું નિષ્ઠાથી પાલન કરે. આતંકવાદ ચોમેર પ્રસરેલો છે. આગલે જ દિવસે જમ્મુના રેલવે સ્ટેશન પર બોંબ ધડાકાથી જ તો અમારું સ્વાગત થયું હતું તે કેમ ભૂલી જવાય? લોકોમાં દહેશત ગભરાટ ફેલાવવા માટે આતંકવાદીઓ ભીડવાળી જગ્યા પસંદ કરતા હોય છે. ન કરે નારાયણ અને પૂજાના થાળમાં મૂકેલું નાળિયેર એ નાળિયેર ન હોતાં બોંબ હોય તો? સિક્યોરિટીવાળા જરાક પણ ઢીલાશ ચલાવી લેતા નથી.
અમારી લાઈન ધીમે ધીમે આગળ ધપવા લાગી. વચમાં કોઈ શેડ બનાવેલો હતો. સ્ત્રી પુરુષોની અલગ લાઈન હતી. અમે સમાંતરે સાથે સાથે હતા. ગુફા હતી કે ગુફા જેવી રચના કરી હતી? નીચે પાણી હતું. અમારા પગ પાણીમાં બોળાયેલા હતા. ધીમે ધીમે આગળ વધતા જતા હતા. ગુફાના મોં સાંકડા હતા. અંદર ઘોર અંધારું હતું. ચાલી શકીએ એટલી જગ્યા પણ નહોતી. માથું ગુફા સાથે અથડાતું હતું. વાંકા વળીને ચાલીએ તોયે માથામાં વાગતું હતું. બેસી જવું પડ્યું. બેસીને હફલતા હફલતા આગળ વધવાનું હતું. કેટલું લાંબું અંતર હશે તે કોઈ જાણતું નહોતું. આંખ કંઈ કામ નહોતી આપતી. છતી આંખે અમે આંધળા જેવા હતા. પણ ઝવેરચંદ મેઘાણી લિખિત રવિશંકર મહારાજની “માણસાઈના દીવા” જીવનકથા વાંચેલી તેનું એક વાક્ય યાદ આવી ગયું. ‘અંધારામાં પગને પણ આંખો ફૂટે છે!‘ સ્પર્શના આધારે પગ રસ્તો ખોળી કાઢે છે. પગ જ્યાં લઈ જાય ત્યાં જવાનું. જીભ પર આપમેળે ‘જય માતાજી, જય માતાજી‘ શબ્દો રમતા થઈ જાય છે. માતાજી કે કોઈ અદૃષ્ટ શક્તિ પગને જ્યાં દોરી જાય ત્યાં જવાનું. મૃત્યુ પછી જીવ વૈતરણી નદી આ રીતે જ પાર કરતો હશે કે! બેસીને હફલવું સહેલું નથી. ભારે શરીરવાળા શું કરતા હશે? મોટા પેટવાળા ગબડી પડતા હશે, ગબડી પડવાથી છોલાઈ જતા હશે. કેટલાક તો ભયથી ચિચિયારી પણ પાડતા હતા, અરે રામ, હવે અમારું શું થશે? અમે વળી ક્યાં ભેરવાઈ પડ્યા એવું થતું હશે. કોઈનો શ્વાસ રૂંધાતો હશે. ગુંગળામણ થતી હશે, જીવ અધ્ધર થઈ જતો હશે. એટલું સારું છે કે અહીં અંધારી ગુફામાં પાણી નથી. અનિશ્ચિતતા વચ્ચે માર્ગ કાઢતાં અમે છેવટે બહાર નીકળીએ છીએ અને મુક્તિનો શ્વાસ લઈએ છીએ. અમારા જીવમાં જીવ આવે છે. કેટલી બધી રાહત, કેટલો બધો આનંદ! એ પંદરેક મિનિટ તો જાણે પંદર કલાલ જેટલી લાંબી લાગી હતી!
આ વિશિષ્ટ અનુભવ લઈને હવે અમે મંદિરમાં દર્શન માટે જઈએ છીએ. અત્યાર સુધી, આખે રસ્તે અમે બોર્ડ વાંચ્યા હતા કે વૈષ્ણોદેવી જેવી કોઈ માતા નથી. પ્રકૃતિ એ જ માતા છે, તો પછી અહીં દેદિપ્યમાન ત્રણ મૂર્તિ દેખાય છે તે કોની? એના વિશે તો અમને કંઈ જ ખબર નથી. એ જ વૈષ્ણોદેવી હોવાં જોઈએ. અમે દર્શન કરીએ ન કરીએ, નજરના કેમેરો મૂર્તિ પર ફોકસ કરીએ ન કરીએ, મૂર્તિનું રૂપ મગજમાં ઉતારીએ ન ઉતારીએ એટલી વારમાં તો સિક્યોરિટીના જુવાન અચાનક અમારી બોચી પર એક થાપટ મારે છે, કેમ માર્યું એનો વિચાર કરીએ તે પહેલાં તો એક પાવલી અમારા હાથમાં મૂકીને મૂઠ્ઠી વાળી આપીને અમને બહારનો દરવાજો બતાવી દે છે. મતલબ કે બોચીમાં થાપટ ખાધી તે ક્ષણ અમારી વૈષ્ણોદેવી યાત્રાનું ચરમબિંદુ હતું.
અમારા ગૃપના બધાં યાત્રિકો ભેગાં થાય તેની અમે રાહ જોઈ. સૌ આવી ગયાંની ચકાસણી કરી લીધા પછી વળતી મુસાફરી ચાલુ થઈ. ખરી મજા તો હવે આવવાની હતી.
17-08-22 17:14:32
અમારી ઉત્તરાખંડ- ચારધામની જાત્રા
૨૪
વૈષ્ણવોદેવી યાત્રાનો અનુભવ રોમાંચક રહ્યો. એ અનુભવ વાગોળતાં વાગોળતાં રાત્રે અમે ડુંગર ઉતરી રહ્યા હતા. રાત્રિને વખતે ડુંગર પરથી તળેટીને નીહાળવાનો અનુભવ પણ રોમાંચક હોય છે. આવો અવસર વારંવાર મળતો નથી. ચૂપ હૈ ચાંદ ચાંદની ચૂપ યે આસમાન હૈ, મીઠી મીઠી નીંદ મેં સો રહા જહાન હૈ, સૌ રહા જહાન હૈ! અને એ સોયે હુયે જહાન પર દૃષ્ટિ કરતાં કરતાં જાત પર વિશેષ ગૌરવનો અનુભવ કરતાં અમે નીચે આવી રહ્યા હતા. થાક તો હતો, પણ નજરોથી જે જોયું અને મનથી જે અનુભવ્યું તેનાથી દિલ તૃપ્ત હતું. મન અને દિલ વચ્ચે શો ફરક હશે? બીજી એક વાત, જ્યારે જગત આખું મીઠી મિંદ માણી રહ્યું હોય અને આપણે કોઈક સારી પ્રવૃત્તિને લઈને જાગતા હોઈએ ત્યારે ગીતાનો એક શ્લોક પણ આપણને વિશેષ ગૌરવ આપતો લાગે છે. એ શ્લોકનો હું મજાક તરીકે ક્યારેક ઉપયોગ કરી લઉં છું. ‘નિશા જે સર્વભૂતોની, તેમાં જાગે છે સંયમી; જેમાં જાગે બધાં ભૂતો તે જ્ઞાની મુનિની નિશા.‘ જે લોકો ઉંઘમાં છે તે બધા ભૂતો છે અને ભૂતની જેમ રાત્રે ભટકતા આપણા જેવા લોકો ખરા જ્ઞાની છે! આપણે ઉંઘ પર સંયમ મેળવ્યો છે એટલે આપણને સંયમીનું લેબલ મળી ગયું!
રાતના વખતે કોઈ આગળ પાછળ થઈ જાય છે તેથી બધાં સાથે રહેવાય એ રીતે સંભાળપૂર્વક અમે નીચે આવ્યા. હવે લગભગ સપાટ રસ્તો છે. હાશ! ડુંગર ઊતરી આવ્યાનો આનંદ થયો અને હવે અમે કટરા તરફ ચાલતા આવી જ રહ્યાં હતાં ને અચાનક અંધારું થઈ ગયું. સવારે સાંભળેલી વાતથી અમે નચિંત હતા કે અને વિશ્વાસ હતો કે અહીંના રેકોર્ડ મુજબ લાઈટ કદી જવાની નથી, તો આજે એકાએક આમ કેમ થયું? બે પાંચ મિનિટમાં આવશે એમ ધારીને અંધારામાં રસ્તા વચ્ચે ઊભા રહી ગયા, પણ આશા ઠગારી નીવડી. આકાશમાં ચંદ્ર પણ નહોતો કે ચાંદનીમાં ઝાંખો ઝાંખો રસ્તો ખોળી શકીએ. તારાના ટમટમિયાથી કંઈ વળે એમ નહોતું. અમને મદદ કરવાને બદલે એ તારા સમુહો પરસ્પર આંખ મીંચકારીને જાણે અમારી આ મુંઝવણભરી હાલત પર મશ્કરી કરતા હતા. એ આંખમિંચામણા અમારાથી સહન થયા નહીં. પુષ્કળ થાકેલા હતા. થાક હતો જ અને ઉંઘવાની વેળા પણ હતી. ધારેલું હતું કે હોટેલ પર જતાંની સાથે જ ગોદડી ગોળ કરી જવું છે, તેને બદલે અમે અધ્ધર ટંગાઈ પડ્યા! અમે રસ્તાની એક કોર પર જઈને બેસી પડ્યા. સંતાનો એટલાં નાના નહોતાં કે એમને ઊંચકીને અમે ચાલી શકીએ, તેઓ એટલા મોટાં પણ નહોતા કે અમને ઉંચકીને ચાલી શકે! અને થાકને કારણે સૌના ટાંટિયા ભજન કરતા હોય ત્યારે કોણ કોને સધિયારો આપી શકે? અમે બેઠા એટલે મારા દીકરાએ મારા ખોળામાં માથું મૂકીને શરીર લંબાવી દીધું અને દીકરીએ એની મમ્મીના ખોળામાં ઝંપલાવ્યું. અદભુત પ્રસંગ હતો. કોલેજમાં ભણતા અમારા સંતાનો છેલ્લે ક્યારે અમારા ખોળામાં સૂતા હશે, બહુ વર્ષો પછી, ખોળામાં સૂતેલા સંતાનોના માથા પર હાથ પસવારીને વહાલ વરસાવવાનો અવસર સાંપડ્યો! એમને પણ વર્ષો પછી મા બાપના ખોળામાં સ્વર્ગનો આનંદ લેવાનો સુયોગ સાંપડ્યો. ઠંડા પવનની લહેરખી તેમને અજાણી ભૂમિ પર સૂતાં સૂતાં સ્વર્ગની સફરે લઈ ગઈ! સાવ અજાણ્યો પ્રદેશ, રાતનું ઘોર અંધારું અને જાહેર રસ્તાની ધૂળમાં એકમેકને અડીને અમે લાંબા થયા. થાકેલા તો અમે પણ હતા જ. અમને નિદ્રા દેવીએ ક્યારે એના સપાટામાં લીધા તેની સુરતા ન રહી. એક ફિલ્મી ગીતની પંક્તિ યાદ આવી ગઈ, બિછૌના ધરતી કા કર લે, ઔર આકાશ ઓઢ લે! ધૂળમાં રહેલા નાના જીવ જંતુઓ અને બેકટરિયાને આજે અમારે કારણે ખલેલ પડી હશે એટલે સળવળવા લાગ્યા. પ્રતિક્ષિપ્ત ક્રિયા મુજબ અમારો હાથ તેમનો સામનો કરતો રહ્યો અને અમે રામભરોસે ઊંઘી ગયા. સવાર થઈ તોયે લાઈટ નહોતી આવી. ચહલપહલ ચાલુ થઈ એટલે અમારી આંખો ઉઘડી. કોઈ વાહન તો મળ્યું નહીં એટલે ચાલતાં ચાલતાં હોટેલ પર પહોંચ્યા. મા વૈષ્ણવોદેવીના વહાલને નમસ્કાર કરીને એ યાત્રા અમે પૂરી કરી.
અમારા અવકાશયાન જેવા રિઝર્વ ડબ્બામાં ગોઠવાઈને અમે અમૃતસરનું સુવર્ણમંદિર જોવા પ્રસ્થાન કર્યુ. જે સુવર્ણમંદિરનો આજ સુધી માત્ર ફોટો જ જોયો હતો તેની ભવ્યતા આજે પ્રત્યક્ષ નીહાળી. ખરેખર અનુપમ દૃશ્ય. અહીં પ્રવેશ કરવો હોય તો ઉઘાડે માથે ન કરી શકાય. માથા પર સ્કાર્ફ બાંધવો પડે. અમે ઉત્સાહ અને ગૌરવથી કેસરી સ્કાર્ફ માથે બાંધ્યો. પાણીમાંથી પસાર થઈને મંદિરે પહોંચ્યા. જિંદગીમાં સુવર્ણમંદિર ક્યારેય પણ જોવા મળશે કે નહીં એવી મનોસ્થિતિ વચ્ચે એક અણદીઠું સપનું સાકાર થઈ રહ્યું હતું તેનાથી તન મન ઝણઝણાટી અનુભવી રહ્યું હતું. એના ખંડેખંડ, એની સુવર્ણમઢી દિવાલોની ઈંચે ઈંચ જગ્યા, એ સુરક્ષા કર્મચારીઓની કરડાકી અને મંદિરની પવિત્રતા જાળવવા માટેની નિષ્ઠા અને આદરભાવ મનમાં વસી ગયા. સંત ભિંદરાનવાલે પણ યાદ આવી ગયો. ઓપરેશન બ્લ્યુ સ્ટાર દરમિયાન ચાલેલી ગોળીઓ તેના નિશાન છોડી ગઈ હતી. એ ભયંકર ક્ષણ પણ યાદ આવી ગઈ અને તે વખતે અખબારોમાં છપાયેલા અહેવાલોના અક્ષરો પણ જીવંત થઈ ઊઠ્યા. જાણે ગઈકાલની ઘટના હોય એમ ભયનું એક લખલખું બદનમાં પ્રસરી ગયું.
ગુરુ ગ્રંથસાહેબને ભાવથી નમસ્કાર કર્યા. ગુરુ નાનક સિંહને યાદ કર્યા. ‘રામકી ચિડિયા, રામકા ખેત; ખા લો ચિડિયાં ભર ભર પેટ!‘ સંતની બચપણની એ ઉદારતા માનસપટ પર ઉપસી આવી. ગુરુ ગોવિંદ સિંહનું બલિદાન એમના સંતાનોની શહાદત યાદ આવતાંની સાથે જ મસ્તક નમી ગયું. શીખોની ઓળખ તરીકે કેશ કંકણ ને કાંસકી કચ્છ અને કિરપાણ- એવું સૂત્ર પણ યાદ કર્યું. ઇતિહાસના એક કાળખંડમાં જાણે કે અમે પહોંચી ગયા. થોડી ક્ષણો એમાં ખોવાઈ ગયા. મંદિરમાં પ્રસાદ તરીકે મળતો શીરો એટલો સ્વાદિષ્ટ લાગ્યો કે જાણે લીધા પછી ક્ષુધા દેવી ઓર જાગૃત થાય! એમ થાય કે આ તો ઘરે લઈ જઈને બધાંને ચખાડવા જેવો પ્રસાદ છે. હૃદયમાં ભાવ, આદર અને તે સાથે મંદિરમાં જળવાતી સ્વચ્છતા અને શિસ્ત પર ખરેખર મોહી પડાય તેમ છે. મંદિરની ભવ્યતા એવી છે કે એ પરિસર છોડવાનું મન જ નથી થતું. આપણા લોકોએ ભવ્ય મંદિરો બંધાવ્યા તેની સાથે અહીંની જેમ સખત સશસ્ત્ર સુરક્ષાની પણ વ્યવસ્થા કરી હોત તો સોમનાથ જેવા મંદિરો પર વિદેશી – વિધર્મીઓની દાઢ સણકી ન હોત. એવો વિચાર પણ મનમાં ઝબકી ગયો. ટૂંકમાં કહીએ તો બધી રીતે આફરિન થઈ જવાય તેવું છે અમૃતસરનું હેમમંડિત ઝળહળતું સુવર્ણમંદિર.
પણ જલિયાંવાલા બાગે અમારું ચિત્ત ડહોળી નાંખ્યું. જનરલ ડાયરે એ નિર્દોષ, નિ:શસ્ત્ર સ્ત્રી પુરુષો માસુમ બાળકો પર નિર્દયતાથી ફાયરીંગ કરવાનો હુકમ છોડ્યો. બહાર નીકળવાનો એકેય માર્ગ નહોતો. લોકો જીવ બચાવવા માટે કૂવામાં કૂદી પડ્યા. એ કૂવો જોયો, એ પ્રાચીન દિવાલો પરના નિશાનો જોયા. નાસભાગ કરતા લોકોના ચિત્રો દોરેલા હતા તે જોયા. સરકારનનું અમાનુષીપણું અને બર્બરતાનો ખ્યાલ આવ્યો. ફાયરિંગનો ઓર્ડર આપનાર જનરલ ડાયર હતો પણ એનો અમલ કરનાર સૈનિકો તો દેશી ગુલામો હતા! એમનો જીવ કેમ ચાલ્યો હશે પોતાના દેશબાંધવોનો નરસંહાર કરતા? વિચાર કરતાં કરતાં મન ક્ષુબ્ધ થઈ જાય તેવો એ પ્રસંગ, તે સ્થળ, તે સ્મારક. જેનું લોહી ઠરી ગયું હોય તેનું લોહી પણ ઉકળી આવે એવી એ ઘટના.
એ ઘટનાના સાક્ષી એવા બાળક ઉધમ સિંહે મોટા થઈને, વર્ષો પછી ઈંગ્લેંડ જઈને એ જનરલ ડાયરને ઠાર માર્યો ત્યારે એની અંદરની જ્વાળા ઠંડી પડી. સરદાર ઉધમસિંહનું પૂતળું જોયા પછી એને સેલ્યુટ કર્યા વિના રહી ન શકાય.
મને લાગે છે કે અમારી એ યાત્રાને હવે મારે વિરામ આપવો જ જોઈએ. યાત્રા દરમિયાન શરીર સતત ગતિ કરે છે, નજરોમાં અવનવાં દૃશ્યો નોંધાય છે. હૃદય જુદા જુદા ભાવો અનુભવે છે. મન જુદા જુદા વિષયો પર કૂદકા મારે છે. બુદ્ધિમાં સતત વિચારોની ઉથલપાથલ થયા કરે છે. રૂટિન કરતા બધું જ સાવ જુદું. શું લખું અને શું રહેવા દઉં? ચોવીસ વરસ સુધી મારા મનમાં જે સંગ્રહાયેલું પડ્યું હતું તે મેં શબ્દો રૂપે વ્યક્ત કર્યું. જે સમયે જે સ્થળે જે જોયું, જે અનુભવ્યું અને જે વિચાર્યું તેમાંનું મોટાભાગનું ખાલી કરી દીધું. હવે હું રજા લઉં? જેમને કદી પ્રત્યક્ષ મળાયું નથી એવા કેટલાક મિત્રો પણ અપ્રગટપણે મારી સાથે વિચારોથી સહયાત્રા કરી રહ્યા હતા એ તમામ મિત્રોને સ્નેહભાવે છું, પૂછું ફિર કબ મિલોગે? આપ સૌનો પ્રેમ મને સદા યાદ રહેશે.
પ્ર. મિ.
18-08-22 22:11
વિચારવાટિકા 